Te orooro i te pounamu
He kōrero tā tēnā iwi, tā tēnā iwi mō te takenga mai o te pounamu. Nā Tā Tipene O’Regan o Ngāi Tahu tēnei kōrero.
Ko Poutini te kaitiaki o te pounamu. I wehi a ia ki tērā taniwha a Whaitipū, te kaitiaki o te hōanga (sandstone). I ngā wā ō mua ko te hōanga hei tapahi i te pounamu.
Ka whāia e Whaitipū a Poutini, ka rere tērā ki Tūhua - he motu kei Te Moana-a-Toi, ki reira whakamaru ai. Ka kite a Poutini i tētahi wahine purotu ki reira, ko Waitaiki, e heke iho ana ki te kaukau i te wai. Mīharo katoa a Poutini ki tōna ātaahua. Nā te kaha rawa o tōna hiahia ki te wahine rā, ka kapohia e Poutini, ka kāhakina ki tuawhenua.
Kia mōhio a Tamaāhua - te tāne a Waitaiki - kua ngaro tana wahine, ka karakia i tana karakia huri kaupapa ki te wānanga kei hea tana wahine. Kātahi ka whiua e Tamaāhua tana teka torotoro; nāwai, ka tohu te teka rā ki te takiwā kei reira a Poutini.
Kātahi ka arumia e Tamaāhua a Poutini, ā, ki Te Wai Pounamu rā anō. I te awa o Arahura ka kitea. Ka kite atu a Poutini ka mōhio, kua mau ia. Nā te nui o tana wehi ki a Whaitipū, ka hurihia e Poutini a Waitaiki hei pounamu, kia rite ki a ia ake te āhua. Kātahi ka whakatakotohia e Poutini te wahine rā ki te awa o Arahura, i te hononga mai o tētahi kōawa; nō muri ka mōhiotia ai taua kōawa, ko Waitaiki. Tatū ki ēnei rā, he wāhi nui a Arahura me Waitaiki mō te pounamu. Kāhore a Tamaāhua i kite i a Poutini, ka rere tērā kia puta ki tai.
Tatū ki ēnei rā, ko Poutini te kaitiaki o te whenua me te pounamu. Koirā te take tapaina ai taua rohe ko Te Tai Poutini.
Te tātai i te whenua
Hei tā ngā kaitātai aro whenua, ka hangaa te nephrite me te bowenite i te kōpū o te whenua, e 10 kiromita ki raro. Nā te kaha wera rawa atu, ka rerekē ngā āhuatanga matū i ngā wāhi ka tuki te kōhatu parangahu (volcanic) ki te kōhatu parataiao (sedimentary); koianei te hangatanga o te pounamu. Heoi, whāiti noa iho, ririki noa iho ēnei putunga pounamu. Ko te kairangi te pounamu nui rawa atu o ngā pounamu. Ina kitea tēnei momo pounamu, i te nuinga o te wā kei te whiria e tētahi momo papanga kīia ai, he serpentine.
I ara ake ngā maunga o Te Wai Pounamu i roto i ngā e rua miriona tau ki mua. Nā te aha, ka hikina ake ki runga aua papanga e pupuri ana i te pounamu. Ka haere te wā, ā, ka rere ngā awa me ngā awa kōpaka (glacier), ka tau ngā pounamu ki ērā wāhi. Kei te pēnei tonu te kawe a te horo whenua me te wai i te pounamu, tae rawa ki te moana. Kua tangohia noatia e ngā tāngata tōmua te pounamu kei ngā wāhi mārakerake.