Ko te niupepa reo Māori tuatahi o Aotearoa – Ko te Karere o Nui Tireni – i whakaputaina e te kāwanatanga mai i te tau 1842. Mai i taua wā ki te tekau tau 1930 neke atu i te 40 ngā whakaputanga reo Māori a te kawanatanga; a te hunga whai rawa, a ngā hāhi me ngā Māori ka hua ake. Ko ētahi i puta ki te motu whānui ki ngā rohe hoki, i te wiki, i te rua wiki, i ia marama rānei. Ko ētahi i mutu nā te kore pūtea. Nō te tīmatanga o te rautau 1900 kua kore te . Ko te kaupapa i pēnei ai ko te ngoikore o te reo Māori.
Ngā kōpaki kōrero
Ahakoa te āki anō a ngā niupepa reo Māori i ā rātou kaupapa, ka kawe tonutia ngā tuhinga, reta, ngā pārongo o te ao, o te motu me te rohe, ngā pānui, ngā pānui hoko me ngā pānui aituā. He whānui, he motuhake hoki ngā tuhinga e pā ana ki ngā hītori o Aotearoa, me te kapo ake i ngā tūtakitaki a te Māori me te Pākehā i te kāwanatanga, te pakanga, ngā hāhi, te mātauranga, i ia rā – me ngā putanga niupepa. Inā kē te hirahira o ngā kōrero niupepa e takoto nei ngā kōrero mō te toko i te ora, te tōrangapū, te tautohetohe kāwanatanga me te noho a ngā iwi. Kāore e ārikarika ngā kōrero ā tēnā, ā tēnā mō ngā kaupapa whānui.
Rere atu, taku manu!
Ko ngā kupu whakarite ka kitea i roto anō i ngā ingoa o ngā niupepa. Inā rā ētahi i tapaina ki ngā manu a te Māori pērā i te hōkioi, te pīhoihoi, te korimako (kōpara rānei), te huia, te pīpīwharauroa me te mātuhi. He rite tonu te huataki a te kaituku i te kōrero, ‘E manu, tēnā koe.’ Ko te īnoi tērā a ngā ētita e hiahia moni ana, ‘kia whiua mai ētahi pitopito kākano’ mā te ‘tā rātou manu.’
Te reo Māori e kapohia ana
Ko te mahi a ngā niupepa he pupuri i te reo mō ake tonu atu. Ka puta i roto ko ngā kupu hou hei whakamārama i ētahi rawa, mahinga hou hoki. He mea whakamāori, whakapākehā hoki ētahi tuhinga. He reo rua ētahi, he whakapākehātanga ētahi nō ngā niupepa Pākehā. I tuhi atu hoki ngā Pākehā i roto i te reo, ā, nā rātou tonu i whakamārama ētahi o ā rātou putanga. Ko tā ngā Māori he whakamāori i ngā tuhinga Ingarihi, arā, o ngā niupepa, o Rūrūtao me te Paipera.
I kawea e te Māori ōna kōrero tuku iho ki te ao mā roto tonu i te perehi. Ka toitū tonu te kupu ā, ka huataki mai te mihi, ka whakakōpani ki te waiata, me ngā poroporoaki. Ka tangata whenua te Māori ki ēnei niupepa, ahakoa i hua ake ngā niupepa hei tāmi i te Māori.
