Te Kīngitanga
Ahakoa te hainatanga o Tiriti o Waitangi ka tutū te puehu i waenganui i te Māori me te Pākehā i te hiakai ki te whenua o te hunga tauhou, me te pakarutanga mai o ngā riri i te tekau tau 1860. Ko te pueatanga ake tērā o ngā kaupapa mana motuhake Māori me ō rātou tohu motuhake katoa. Ka mutu ko Te Kīngitanga tētahi.
I te whakawahinga o te kīngi Māori tuatahi, o Pōtatau Te Wherowhero i te tau 1858 tokotoru ngā haki ka whakahokaina ki runga me ngā kupu ‘Kīngi’ me ‘Niu Tireni’. I te Mei o 1860 ka tū tētahi hui ki Ōtaki. Ko ngā tāngata i tae atu, e 350 te tokomaha. Kotahi haurua ka whakahē ki te haki o te Kīngi, kotahi haurua ka whakaae. I te pikinga o Tāwhiao ki te tūranga o Pōtatau he kahurangi, he kōwhai te tae o tōna kara, ā, e mau ana i ngā whetū e toru e tūtohu ana i ngā motu e toru o Aotearoa.
Ko te piki tūranga o Tāwhiao ko Kīngi Mahuta, ko tōna kara e 5.2 mita te roa, he 2.4 mita te whānui. He mā te papamuri o te haki nei, ka mutu e mau ana i te waka o Tainui, te atua kōpere a Uenuku, ko Matariki, ko tētahi rīpeka, ko te marama, me te rā. I ngā tau mai i te tau rua mano whakamahia tonutia ai te haki o Te Kīngitanga ki ngā poukai me ngā koroneihana.
Kotahitanga
Ko te paremata Māori o te Kotahitanga tērā i tīmata ake i te tau 1893 ki te marae o Waipatu ki Heretaunga. Kei runga i tō rātou haki ko te tangata Māori e tū ana; ko tētahi wae ki Te Ika-a-Māui me tētahi wae ki Te Waipounamu – koinei te haki a Māui, te tipuna ruanuku o te Māori, nāna i hī ake te ikawhenua e takoto nei.
I te tau 1897 i te kuhunga o ngā manuhiri ki roto i te pāremata o te Kotahitanga, ka whakatau rātou ki te haka pōwhiri. Ko tā te kapa haka he piupiu i ngā ‘haki Pākehā’. Tokowhā ngā haki o te marae: ko ‘te haki o te Tiriti o Waitangi’ (ko te haki Whakaminenga pea), ko Rongopai ki raro iho, ko Māui ki raro iho i tērā me tō Pāora Pōtangaroa ki raro rawa. Tērā tētahi whakaahua e whakaatu ana i te noho o te pāremata i te tau 1897 me te Haki Uniana.
