Kōrero: Whāngai

Whārangi 2. Nga kōrero tuku iho

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Māui

Ko Māui tipua tonu tētahi o ngā whāngai rongonui o te ao Māori. I tōna whānautanga mai, ka pōhehe tōna whaea ka mate kahu a Māui, ā, ka tākaia ia ki tōna tikitiki, ka porowhiua ki te moana. Heoi ka ora tonu a Māui, ā, ka pae tōna tinana ki uta. Nō muri iho ka kitea e tōna koroua e Tamanui-ki-te-rangi, ā, ka riro māna e whāngai, e whakangungu hoki te tamaiti ki ngā whakapapa, ngā kōrero tuku iho, te haka me te waiata. Nō muri rawa ka tūtaki ki ōna mātua ake. He momo whāngai nui tēnei, arā, te tamaiti i whangaihia e te kaumātua me te ako ki ngā kōrero a tōna iwi.

Ko Uenuku rāua ko Ihuparapara

Ko te atua o te āniwaniwa ko Uenuku. Nō tētahi rangi ka huri ia i tōna āhua ki tērā o Tamatea-arikinui, matua o Kahungunu, ā, ka moea e ia te wahine a Tamatea a Ihuparapara. Ka hapū a Ihuparapara, ā, ka puta ki waho he kōtiro. I te whakapono o Ihuparapara ka mate te tamaiti, ka mauria e ia ki te tuahu. Nō te hokinga mai o Uenuku i te rangi ka kawea e ia tōna tamāhine ki rāwāhi i te moana uriuri o Hinemoana, ki reira whāngaihia ai ia e Te Tini-o-te-petipeti. Whai muri i te pure me te tohi o te tamaiti, ka whakaingoa houtia te tamaiti ko Uenukutiti. I te kawa o te pure, ka tawhana tētahi uenuku ki runga ake i te tuahu, he tohu tērā i reira tonu hoki a Uenuku.

Tūtānekai

E rongonui tonu ana a Tūtānekai me tōna moenga ki te puhi ataahua ki a Hinemoa. Heoi i whānau pōriro mai a ia ki tēnei ao. Ko tōna whaea tērā ko Rangiuru, te wahine matua a te rangatira a Whakaue. Ka mutu ko Tūtānekai te hua o te moe pūremu o Rangiuru ki te rangatira ki a Tuwharetoa. Hāunga anō te mārama o Whakaue ki te moe pūremu, ka arohaina tonu te tamaiti rā anō nei nāna ake a Tūtānekai. E kī ana a Te Rangikāheke hei ‘matua whāngai’ a Whakaue mā Tūtānekai, ka mutu ‘Ko Tūtānekai ka atawhaitia e Whakaue, anō ko tana tamaiti tupu ake’.

Tāmati Wāka Nene

Nō waenga i te rautau 1800 ka haere te rangatira o Ngāpuhi a Tāmati Wāka Nene ki Tauranga, kia kite i tōna whanaunga a Matetakahia, i whakapaetia mō te kōhuru i tētahi Pākehā. Ka whakapae a Nene nā Matetakahia te hara ā ka pūhia kia mate. Nō te kitenga kua hē ia ka riro i a ia te tama a Matetakahia a Timoti hei atawhai. Ka mate a Nene, ka riro mā te tuakana o Nene mā Eruera Patuone e atawhai a Timoti. Nā te āhuatanga ki te atawhai, tē riro i a Timoti ngā whenua o Nene, o Patuone rānei.

Te matua whāngai i a Kuini Wikitoria

Ko 1863 te tau ka piri atu a Hariata Pomare rāua ko tana tāne a Hare ki tētahi tira haere ki Ingarangi. Ka tūtaki te tira nei ki a Kuini Wikitoria, me tana mātaki atu kua hapū a Hariata. Ko tana tono kia riro māna e whāngai te tamaiti rā. I te whānautanga mai o te tamaiti ka tapaina ia ko Albert Victor. Nō muri mai ka tūtaki rātou ko ōna mātua ki a Kuini Wikitoria. Nō muri mai ka tuhia, ‘Kāore pea ētahi tāngata i te mōhio he tamaiti whāngai Māori tā te Kuini, ko te tama i a Pomare, nō Ngapuhi’.1

Ingoa mana

Nā te kairangahau tikanga ā-iwi nā George Graham i tuhi mō tētahi whāngaitanga, ka tohu te rangatira i tētahi Mokopuna hei ingoa mana. Ka mea tēnei nāna anō taua tamaiti, ahakoa whakatupuhia e ōna mātua ake.

Ngāti Pou

Tērā tētahi rangatira o Ngāti Pou o Waikato ka tono ia ki te puta tana mokopuna he wahine, me tapa ki a Huiawa-rua, engari mēnā he tāne me tapa ki a Te Horeta. I te whānautanga mai he kōtiro te tamaiti ā ka tapaia ko Huiawa-rua. Nāwai rā ka moe i tana whanaunga i a Te Horeta.

Ngāti Whanaunga

Ka tono te rangatira o Ngāti Whanaunga kia tapaia tana mokopuna ki te ingoa o tōna kuia ki a Kahupeka, ā, ka tukuna ki a ia ōna whenua. Nāwai ka tau te noho a tōna whānau ki reira, ka waihangatia he māra, ā, ka whakatipuhia ngā māra. I muri mai ka hokona e te rangatira taua whenua ki tētahi Pākehā me te kore whakapā atu ki taua kōtiro. Nāwai ka whakarērea e rātou te whenua, ka tahuna ngā whare, ka orotahia ngā māra. Hāunga tonu te ngana o te koroua ki te whakatau i te rangimārie me te whānau, ka mate ia. Katahi ka whāia kia tomohia a Kahupeka ki te mokopuna a te koroua rā nā runga i tana ōhākī, engari kāore i tutuki ka whakatauākītia, ‘He tara whai ka uru ki roto, e kore e taea te whakahokia’.

Kupu tāpiri
  1. Te Pipiwharauroa: He Kupu Whakamarama 27 (Haratua 1900), wh. 4. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Whāngai - Nga kōrero tuku iho', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/whangai/page-2 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 5 May 2011, updated 1 Jun 2017