Kōrero: Te whakakata

Whārangi 1. Ngā momo whakakata o mua

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te whakakata i ngā kōrero o nehe

He huhua ngā kōrero whakakata kei ngā pūrākau a te ao Māori. Ka whakamātau te tipua a Māui ki te patu i a Hine-nui-te-pō. Ka ngokingoki atu mā tōna uwha, hei takahuri i te kawa o te whakawhānau tamariki. I a ia e tomo ana i roto i ōna kūhā ka kata a tīrairaka i te rawe o tērā mahi a Māui. Nō konā ka oho ake a Hine-nui-te-pō, kūtia iho e ia ōna kūhā, ā, mate noa a Māui. Koinei te take e mate tūturu ai te tangata.

He makau rongonui a Kahungunu nōna te iwi nei a Ngāti Kahungunu. Ka tae ia ki roto o Te Māhia nā te rongo kakara o te wahine ōwhiti rā a Rongomaiwahine. Ka kōingo a Kahungunu ki a ia, engari he tāne kē tāna, ko Tama Takutai te ingoa. Ka kainga e Kahungunu ētahi pāua, ka tāpapa ia i te whare e moe nei a Rongomaiwahine me tana hoa. Kātahi ka pīhau, ā, ka raruraru ngā whaiāipō rā. Ka taki whawhai anō nō wai o rāua te pīhau rā. Nāwai ā, ka moe a Kahungunu i a Rongomaiwahine ka hua ngā tamariki tokowhā.

Te tauhou hoki o ngā manene

I te tau 1814 ka pōwhiritia e te tangata whenua he hunga mihinare ki Pēwhairangi, ā, ka kataina ngā manene e tētahi wahine. E ai ki a John Liddiard Nicholas, ‘Mārakerake ana te kitea o tana tātā i a mātau nā te āhua tonu o ana hoa… ka mutu he koi tonu tana ārero ki te wero atu. Kāore e kore he tino whakakata ana kōrero, inā ia ahakoa paku neke noa tētahi ō mātau, ka pakaru mai te katakata.’1

Te whakakata i te whaikōrero

He tohu nui ki te Māori te āhei o te rangatira hāhi mai, hōia mai ki te whakangahau i roto i te whaikōrero, ahakoa he taumaha tonu te take i ētahi wā. Kua kī ake rā te pūkenga mātai tangata a Joan Metge he wāhanga nui tō te kōrero ngahau i roto i te whaikōrero nā te whānui o ngā take me te hunga whakarongo ka kapia e te whaikōrero. Mā te whakauru kōrero ngahau ka mau tonu rā te minenga i te kapu o te ringa, ā, ka kore anō e hōhā, e takiware rānei.

Te whakakata i roto i ngā waiata

He wā anō ko ngā waiata tautoko tonu he whakakata. Ko ngā kuia tonu he tito ruri hei mahi ngahau mō runga marae. E ai ki te rata hōia Pākehā a John Savage i tana taenga ki roto o te Pēwhairangi i te tau 1805, he pērā rawa te āhuareka o ā rātou waiata ka hikina ngā whakahaere nā te pakaru mai o te katakata i te minenga’.2

He mahi whakakata ki ngā tangihanga

Ahakoa kei ngā tangihanga inā mate te āwhai, te uri rānei kua whakahua pea te kaikōrero i ētahi kōrero whakakata. Tērā pea ka huaina i te pō whakamutunga o taua tangihanga. Mā te wairua ngahau pea e whakamāmā i ngā āhuatanga tuku i te tūpāpaku.

Kupu tāpiri
  1. Tohutoro A. Salmond, Between worlds: early exchanges between Maori and European, 17711815. Tāmakimakaurau: Viking, 1997, p. 461. Back
  2. Tohutoro Between Worlds, p. 342. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mark Derby, 'Te whakakata - Ngā momo whakakata o mua', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whakakata/page-1 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Mark Derby, i tāngia i te 5 Sep 2013