Ngā kaihōpara me te hunga tauhokohoko
Nō te takiwā o ngā tau 1250 – 1300 AD ka tae ngā tīpuna o te Māori ki Aotearoa. Ko te iwi Māori te whakamutunga o ngā iwi hōpara i Te Moananui-a-Kiwa. Ka tauhokohoko ngā tīpuna o te Māori ki tēnā iwi ki tēnā iwi i ngā moutere o Te Moananui-a-Kiwa. Ko Aotearoa te whenua rahi rawa i nōhia e ngā tāngata o Te Moananui-a-Kiwa. Hāunga te pāmamao o te whenua hou, taea noatia ai e te waka haere moana.
Ngā moutere tango kai
Noho ai ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa ki ngā moutere tūtata, ka hūpeke i tēnā moutere, i tēnā moutere ki te mahi kai. Ko te whakapae, i pērā te noho a te Māori ki Aotearoa i te taenga tuatahitanga. Taea noatia ai ngā moka o tēnei whenua mā runga waka. Ko te āhua nei, kīhai i roa ka kapi Te Ika-a-Māui me Te Wai Pounamu i te tangata. E ai ki te tumu kōrero a James Belich, ka tirohia ai ngā moutere o Aotearoa e nga tūpuna ‘anō he moutere pātaka kai nui whakaharahara’.1
Te kaumoana o ngā kaumoana
Ka mīharo pai ngā tohunga pūtaiao ki ngā heke pāmamao a ngā tāngata onamata o Te Moananui-a-Kiwa. Hei tauira ake, tērā tētahi toki i kitea i ngā moutere o Tuamotu, ko te whakapae i ahu mai i Hawaii, ka hia mano kiromita te tawhiti. Ko te kōrero, tērā i tae ngā tīpuna ki te tonga o Amerika, ka mahue atu ko te heihei ki reira, ka mau mai ko te kūmara ki konei.
Te mahi ika
Puta noa i Te Moananui-a-Kiwa, ko Tangaroa te atua o te moana. Mō te kotahi mano tau e hī ika ana ngā iwi ki Te Moananui-a-Kiwa. I kawea e te Māori ngā mātauranga hī ika o Te Moananui-a-Kiwa ki Aotearoa, ka whakamātauria ngā matau, ngā maihea, ngā maimoa kia tika ai ki ngā wai o Aotearoa. I pērā anō ngā whakamātautau i te maramataka mō te hī ika.
Te whakatipu kai
Me uaua ka ora ki Aotearoa ngā tipu mai i Te Moananui-a-Kiwa. Ko te whakapae i mauria mai te pōporo, te niu, te panana me te kopakopa ki Aotearoa, kīhai i ora. Hāunga tērā, ka tipu te kūmara, te uwhi, te tī pore, heoi, ki ngā wāhi mōmona anake. I tipu te aute ki Aotearoa; ko tēnei tipu hei mahi kākahu pērā i te maro aute.
Ngā kararehe
E whā ngā kararehe i haere i te taha o ngā kaihōpara i Te Moananui-a-Kiwa – ko te poaka, te heihei, te kurī, te kiore. Ko te kiore anake o ēnei kararehe kīhai i whakarataa. Hāunga te mea i tae mai pea ēnei kararehe katoa ki Aotearoa, ko te kurī me te kiore anake i ora.
