Kōrero: Ngāti Tūwharetoa

Whārangi 4. Ngā riri

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Maruiwi

I te wā i a Toi te kaihōpara, e noho ana te iwi o Maruiwi ki ngā rohe o te puku o Te Ika-a-Māui, atu i Tāmaki ki Te Moana-a-Toi me Heretaunga. Ka panaia rātou kia rere ki waho o te rohe.

Ka wehe a Maruiwi, ka tū ki Kawerau mō tētahi wā. Ka riri ngā tama a Tūwharetoa ki a rātou. Ka kī atu a Tūwharetoa ki ana tama kaua e kuhu ki te riri me te iwi nei. Hauware atu. Ka whāia te iwi rā e ngā tama a Tūwharetoa. Ka tūtaki, ka pakanga rātou ki Kākātarahae, ka patua Tūwharetoa. Nui ngā rangatira i hinga, i mauheretia rānei i taua pakanga. Ko Rongomai-te-ngāngana, tama a Tūwharetoa tētahi i mate. Ka putua ngā mate o Ngāti Tūwharetoa ki te taha o tētahi rākau kīia ai ko Ōwhakatihi.

I ora te tama tuarua a Rongomai-te-ngāngana, ka rere ki Taupō. Nō muri, ka hurihia tōna ingoa ki a Whakatihi, hei maumaharatanga ki tōna matua. He ingoa nui a Whakatihi i roto i a Ngāti Tūwharetoa.

Ngāti Hotu

Nō te taenga atu o Ngātoroirangi rāua ko Tia ki te rohe o Taupō, ko Ngāti Hotu te iwi. He whero ngā makawe o tēnei iwi, kīia ai rātou he ‘urukehu’.

Ka whawhai rā a Ngāti Hotu kia puritia ō rātou whenua. Ko Tūrangitukua, ko Waikari ko Ruawehea ngā rangatira o Ngāti Tūwharetoa i taua wā. Ka hinga a Ngāti Hotu i a Ngāti Tūwharetoa me ana haumi mai Kawerau i raro i a Tūtewero. Kua pou te mana o Ngāti Tūwharetoa ki Taupō.

Ngā pakanga ā-iwi, ā-hapū

I whawhai ngā hapū o Ngāti Tūwharetoa i roto i ngā tau, tae rawa ki te rau tau 1800. He tūranga nui ō Ngāti Whiti, Ngāti Apa, Ngāti Tama i te hītori o Ngāti Tūwharetoa.

Ngā rangatira

He rangatira tahi a Te Rangiita rāua ko tana tama a Tamamutu. He takawaenga, nā raua i pou te mana o te iwi ki te rohe. Heoi nā Rangituamātotoru, te mokopuna a Tamamutu i whakatakoto te tauira ariki mō te iwi.

Tūreiti e te iwi

He uri a Horonuku nō Herea. Nā tana kaha whakapono ka whānau mai tana mātāmua he tāne, ka whakatangihia te pūtātara kia whakamōhio i te iwi. Nō te whānautanga mai o tana tamaiti, he kōtiro kē. Nō te whānautanga mai o tana tamaiti tāne e rua tau i muri mai, kāore i whakatangihia te pūtātara – waihoki, tapaina ai taua tamaiti ko Tūreiti.

Te whare ariki o Te Heuheu

Ko Herea te ariki tuatahi o te whare o Te Heuheu, nō te paunga o te rau tau 1700. I te hingatanga o Te Wakaiti ki a ia i Pūkawa, ka tū mai a Herea hei ariki o te rohe Taupō.

I tētahi rā, ka haere a Herea mā kia tiki i te tinana o tō rātou huānga. Nā te ururua o te wāhi i uaua te kite i tō rātou uri, kua tipuria hoki a ia e te māheuheu. Whāia, ka tangohia a Te Heuheu hei ingoa mō te whānau.

Ka marewa te whare ariki o Te Heuheu i te huringa o te ingoa o Herea ki Te Rangituamātotoru. Ka tapaina e Rangiaho, te wahine a Herea tā rāua tamaiti ko Te Heuheu anō. Nō muri ka tangohia e Herea a Te Heuheu hei ingoa mōna.

Mate ana he ariki, tū ana ko tana mātāmua hei piki kōtuku.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Martin Wikaira, 'Ngāti Tūwharetoa - Ngā riri', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-tuwharetoa/page-4 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Martin Wikaira, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017