Maruiwi
I te wā i a Toi te kaihōpara, e noho ana te iwi o Maruiwi ki ngā rohe o te puku o Te Ika-a-Māui, atu i Tāmaki ki Te Moana-a-Toi me Heretaunga. Ka panaia rātou kia rere ki waho o te rohe.
Ka wehe a Maruiwi, ka tū ki Kawerau mō tētahi wā. Ka riri ngā tama a Tūwharetoa ki a rātou. Ka kī atu a Tūwharetoa ki ana tama kaua e kuhu ki te riri me te iwi nei. Hauware atu. Ka whāia te iwi rā e ngā tama a Tūwharetoa. Ka tūtaki, ka pakanga rātou ki Kākātarahae, ka patua Tūwharetoa. Nui ngā rangatira i hinga, i mauheretia rānei i taua pakanga. Ko Rongomai-te-ngāngana, tama a Tūwharetoa tētahi i mate. Ka putua ngā mate o Ngāti Tūwharetoa ki te taha o tētahi rākau kīia ai ko Ōwhakatihi.
I ora te tama tuarua a Rongomai-te-ngāngana, ka rere ki Taupō. Nō muri, ka hurihia tōna ingoa ki a Whakatihi, hei maumaharatanga ki tōna matua. He ingoa nui a Whakatihi i roto i a Ngāti Tūwharetoa.
Ngāti Hotu
Nō te taenga atu o Ngātoroirangi rāua ko Tia ki te rohe o Taupō, ko Ngāti Hotu te iwi. He whero ngā makawe o tēnei iwi, kīia ai rātou he ‘urukehu’.
Ka whawhai rā a Ngāti Hotu kia puritia ō rātou whenua. Ko Tūrangitukua, ko Waikari ko Ruawehea ngā rangatira o Ngāti Tūwharetoa i taua wā. Ka hinga a Ngāti Hotu i a Ngāti Tūwharetoa me ana haumi mai Kawerau i raro i a Tūtewero. Kua pou te mana o Ngāti Tūwharetoa ki Taupō.
Ngā pakanga ā-iwi, ā-hapū
I whawhai ngā hapū o Ngāti Tūwharetoa i roto i ngā tau, tae rawa ki te rau tau 1800. He tūranga nui ō Ngāti Whiti, Ngāti Apa, Ngāti Tama i te hītori o Ngāti Tūwharetoa.
Ngā rangatira
He rangatira tahi a Te Rangiita rāua ko tana tama a Tamamutu. He takawaenga, nā raua i pou te mana o te iwi ki te rohe. Heoi nā Rangituamātotoru, te mokopuna a Tamamutu i whakatakoto te tauira ariki mō te iwi.
Tūreiti e te iwi
He uri a Horonuku nō Herea. Nā tana kaha whakapono ka whānau mai tana mātāmua he tāne, ka whakatangihia te pūtātara kia whakamōhio i te iwi. Nō te whānautanga mai o tana tamaiti, he kōtiro kē. Nō te whānautanga mai o tana tamaiti tāne e rua tau i muri mai, kāore i whakatangihia te pūtātara – waihoki, tapaina ai taua tamaiti ko Tūreiti.
Te whare ariki o Te Heuheu
Ko Herea te ariki tuatahi o te whare o Te Heuheu, nō te paunga o te rau tau 1700. I te hingatanga o Te Wakaiti ki a ia i Pūkawa, ka tū mai a Herea hei ariki o te rohe Taupō.
I tētahi rā, ka haere a Herea mā kia tiki i te tinana o tō rātou huānga. Nā te ururua o te wāhi i uaua te kite i tō rātou uri, kua tipuria hoki a ia e te māheuheu. Whāia, ka tangohia a Te Heuheu hei ingoa mō te whānau.
Ka marewa te whare ariki o Te Heuheu i te huringa o te ingoa o Herea ki Te Rangituamātotoru. Ka tapaina e Rangiaho, te wahine a Herea tā rāua tamaiti ko Te Heuheu anō. Nō muri ka tangohia e Herea a Te Heuheu hei ingoa mōna.
Mate ana he ariki, tū ana ko tana mātāmua hei piki kōtuku.