Kōrero: Ngāti Porou

Whārangi 5. Ngā rangatira hōu

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko ngā toa i puta ake i roto i ēnei pakanga ki te Hauhau, i mau ai te mana o Ngāti Porou ki roto ake i tōna rohe, ko Rāpata Wahawaha rātou ko Tuta Nihoniho, ko Mōkena Kōhere, ko Hēnare Pōtae, ko Hōtene Porourangi.

I muri mai o ngā pakanga ka tahuri te Kāwanatanga ki te muru i ngā whenua o Ngāti Porou, i runga i te tū o ētahi o te iwi ki te taha Hauhau.

‘Nōhou ake ōhou whenua’

Nā te toa tūtū tauā o Ngāti Porou nā Rāpata Wahawaha, i ana tuhinga, te kōrero ki a Te Makarini, Te Kaihoko-whenua a Te Kāwanatanga, nā Ngāti Porou ake tāna whawhai, ēhara i te Kāwanatanga. Ka whakautua e Te Makarini ‘Ae. Kaore he wāhi a te Kāwanatanga ki a koutou whawhai, nā koutou anō. Ko ō koutou whenua, nō koutou anake. Kāore he wāhi ki te Kāwanatanga.’

Ko Mōkena Kōhere anō i tū ki te aukati i te hiahia o te Kāwanatanga ki te muru i ngā whenua o Ngāti Porou. Ko tana kupu ko tēnei: ‘Mauria tō moni. Nāku tonu taku riri, ēhara i a koe, i te Pākehā.‘

I taua wa e kaha ana te mau pū a Ngāti Porou. Na konei i tūpato ai te Kāwanatanga ki te muru whenua. Otirā, nā te nui o te pū ki a Ngāti Porou i hua rawa ake ai te whakaaro o ngā kaiārahi o taua wā me haere ki te ngaki i te mate o Ngāti Porou i a Ngāpuhi i te rima tekau tau o mua atu. Nā te pūmau ki te Whakapono i kore ai, e ai ki te kōrero. 1

Te maungārongo me ngā whanaketanga

Mai i ngā tau o te 1870 ki 1900 ka mau te rongo ki te iwi. Ka tipu ngā mahi hokohoko mō ngā mākete o Tāmaki-makau-rau me Poihākena. Nā konei i tipu kaha ai ki te whai i te mātauranga o te Pākehā.

Tā Āpirana Ngata

Ka neke mai i ngā tau o te 1890, ka hau te rongo mō te kaiārahi nui o Ngāti Porou, a Āpirana Turupa Ngata. Koia te Māori tuatahi kia whakawhiwhia ki te tohu mātauranga o te whare wānanga o Niu Tīreni. Nāna i whakatakoto he tauira ki tōna iwi ake mō ngā mahi tōrangapū, I tua i tērā ko tana koha nui ki te whakawhanaketanga o te motu, ko tana māia ki te kōkiri i ngā take mō te oranga nui o te iwi Maori.

I te wā e heke ana te maha o te iwi Māori, e noho hinapōuri ana te iwi, ka tū i a Tā Āpirana Ngata ngā momo kaupapa katoa hei hiki i te mauri o te iwi. Ka takoto i a ia te kaupapa ahuwhenua Māori, te whakaoranga i ngā tikanga o neherā, me te whakatairanga i ngā tākaro whakataetae (whutupaoro, hōki, tēnehi) i waenganui i ngā iwi. Kei te tairanga tonu ngā painga o ana mahi i ēnei rā.

Nā Āpirana anō i whakahaere te āwhina a te iwi Māori ki ngā pakanga e rua o te ao, a, e maumaharatia ana e ngā hōia, i ta rātou karangatanga i a ia ‘Te Matua o Te Hokowhitu a Tū’.

Ko te takoha nui a Ngāti Porou ki ēnei pakanga, ko te hunga hōia i haere, mate atu hoki. Kei roto i ngā marae maha o te iwi ngā tohu whakamaharatanga ki a rātou. E tū whakaiti ana anō a Ngāti Porou i te mea i whakawhiwhia tana mokopuna, 2 Tenata, a Moana Ngarimu, ki te Rīpeka Wikitōria.

Kupu tāpiri
  1. Kōrero tūmataiti nā Hānora Te Ohāki Reedy, c. 1960. › Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Tamati Muturangi Reedy, 'Ngāti Porou - Ngā rangatira hōu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-porou/page-5 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Tamati Muturangi Reedy, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017