Kōrero: Ngāti Porou

Whārangi 1. Ngā tīpuna

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko te ingoa o Ngāti Porou i ahu mai i te ingoa o te tipuna, o Porourangi. E ai ki te pukenga kōrero o Ngāti Porou, ki a Tā Āpirana Ngata, ko Porourangi rāua ko tōna teina a Tahupōtiki, i heke iho i ngā kāwai o Toikairākau, o Uenuku, o Kahutiaterangi, o Paikea me Ruatapu.

I whānau a Porourangi i te ata tuhi. Nō reira tōna ingoa whānui i noho ai ko Porou-ariki Mata-tara-a-whare, Te tuhimāreikura o Rauru. Ko Tahupōtiki, i whānau mai i te mura o te ahiahi: nō reira te whakaroanga o tōna ingoa, ko Tahupōtiki-Te Tuhimāreikura-o-Oho, a Tama-wahine.

E rua ngā take nui i noho ai ko te ingoa o Porourangi hei ingoa mō te iwi. Tuatahi, ko ōna tātai whakapapa nō roto mai i ngā tīpuna o Hawaiki, pērā i a Toi mā. Tuarua, i heke iho i āna uri te toa mau rākau. I tua atu, nā ngā whakamoemoetanga ki ngā iwi i raupatutia e rātou ō roto whenua i te rohe o Te Tai Rāwhiti.

Māui

Ko ngā korero mō Ngāti Porou, kei roto i ngā pūrākau, ngā pakiwaitara, ngā kōrero o neherā. Ko te whakatau a Ngāti Porou ko tōna mana tuku iho nō te tipua nei, nō Māui-tikitiki-a-Taranga. Ko ia te paiheretanga o Ngāti Porou ki te tīmatanga mai o te ao. Ko ia te tangata nāna i hī ake te Ika-a-Māui i te kōpū o te moana. Kei roto i te tangi apakura ‘Haere rā e hika’, e kōrero ana mō te waka o Māui, mō Nukutaimemeha:

Ko te waka i hīia ai te whenua nui nei.

Kei roto i te haka Whakarongo ake te hīrea waha o Māui, e whakanuia ana te whakaputanga o te maunga tapu o Hikurangi i te moana:

Whakaeteete mai ko Hikurangi.

Paikea

Ko te tipua nei a Paikea tētahi o ngā tīpuna nunui ō te iwi. I heke mai ki Aotearoa mā runga i tana tohorā. Ko te puna o ēnei kōrero nō Hawaiki mai rā anō, ā, he kōrero weriweri. Ka puea te pakanga i runga i ngā tautohenga a te whānau mō te tū rangatira, me ngā tāwai a tētahi ki tētahi. Te mutunga ka patupatua e Ruatapu ōna tuākana, e whitu tekau.

Ko Paimahutonga he wahine rangatira, engari i mau herehere, ā, ka moea e te ruanuku nei, e Uenuku. Ka puta tā rāua tama, ko Ruatapu. I runga anō o te wā, ka tāwaitia a Ruatapu e Uenuku ki te ’tama meamea’. Ko te utunga a Ruatapu i tēnā tāwaitanga i a ia, ka haria e ia ngā tama mātāmua ki te moana, ka patupatua. Ko Paikea i rauora. Ko Te Huripūreiata te ingoa o tēnei parekura nui ki a Ngāti Porou.

Nā ngā atua me ngā tipua o te moana a Paikea i whakatere mai ki uta. I moea e Paikea a Huturangi, te tamāhine ātaahua a Te Whironui. Kua tae kē mai a Te Whironui rāua ko tana wahine, a Āraiara ki Aotearoa mā runga i te waka o Nukutere. E whakanuia ana e Ngāti Porou tō rāua moenga ki ngā kupu o roto i te waiata o ‘Paikea’ – te waiata whakahī a Ngāti Porou:

E ai tō ure ki te tamāhine a Te Whironui.

Ngā waka

Ko te waka o Māui, ko Nukutaimemeha, te waka mātāmua o Ngāti Porou. E ai ki ngā kōrero tuku iho kei runga o Hikurangi e takoto huripoki ana, kua kōhatutia. Ko ētahi atu waka nāna i mau mai nga tīpuna o Ngāti Porou, ko Horouta me tōna rangatira a Pāoa, ko Tākitimu me tōna rangatira a Tamatea. Ko Tereanini, te waka o Rongomaituaho i whai mai rā i tōna matua, i a Paikea i Hawaiki. Ko Te Ikaroa-a-Rauru te waka whakaheke o Hamoterangi, te wahine a Porourangi. He ruarua noa iho ngā kōrero mō ētahi atu o ngā waka e whai pānga atu ana a Ngāti Porou: a Mangarara, a Kurahaupō me Āraiteuru. E ai ki a Apirana Ngata, ko te nuinga o ngā kerēme a Ngāti Porou i roto i Te Kōti Whenua Māori i te rau tau 1800, i whakatauria te mana whenua i runga i a Māui-tikitiki-a-Taranga, kāore i runga i ngā waka.

Ngā hononga ā-iwi

He mea nui ki a Ngāti Porou ōna whakapapa here ki ōna whanaunga tata pēnei i a Te Whānau-ā-Apanui. E karangatia ai rātou e Ngāti Porou ko ‘ngā tuākana’, nō runga i a Taua, te mātāmua a Hingangaroa rāua ko Iranui, (te tuahine a Kahungunu). He mokopuna rāua na Porourangi. I roto i ngā pakanga a Taua ki tana teina ki a Hauiti, ka tutea a Taua ki tērā rohe noho ai.

Ko Ngāi Tahu e noho mai rā ki Te Wai Pounamu, e karangatia ana, ko ‘nga tāina’. Ko Ngāti Porou i heke mai i a Porourangi, te tuakana, ko Ngai Tahu i a Tahupōtiki, te taina. Nō te moenga o Hamoterangi ki a rāua i pūmau ake ai te hononga o ngā iwi nei.

Kahungunu me Tainui–Waikato

Ki te taha tonga o te rohe ko te iwi nui o Ngāti Kahungunu. He uri whakaheke anō a Kahungunu nō Porourangi. Ko tana tamāhine a Tauheikurī he tāhū matua anō ki a Ngāti Porou me Ngāti Kahungunu. Ko āna tama, a Tawhiwhi rāua ko Māhaki, he tīpuna matua nō ngā hapū o Ngāti Porou, me Te Aitanga-a-Māhaki o Tūranganui-a-Kiwa.

Ka hono atu anō a Ngāti Porou, mā roto i a Kahungunu, ki ngā iwi o Tainui–Waikato i roto i te moenga o tana uri rongonui, a Māhinaarangi ki a Turongo. Nā rāua ka puta ko te tipuna rongonui a Raukawa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Tamati Muturangi Reedy, 'Ngāti Porou - Ngā tīpuna', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-porou/page-1 (accessed 20 March 2024)

He kōrero nā Tamati Muturangi Reedy, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017