II roto i te wāhanga Ingarihi o te tiriti ka oati te Karauna ki te Māori i tōna tino rangatiratanga ki āna taonga katoa, arā, ōna whenua, ōna ngahere, ōna mahinga ika me ērā atu o ā rātou taonga … kei a rātou te mana ki te pupuri tonu i ērā taonga’. Waihoki ki ērā o ngā tāngata whenua puta noa i te ao, ka ngaro te whenua, ka ngaro te ahurea me te reo, ka ngaro hoki te tangata.
Ko ngā tū āhua e toru i ngaro ai te whenua Māori:
- ngā hoko whenua a te kāwanatanga mō te kongakonga noa iho. Ka oatitia ētahi whenua rāhui ki a rātou. Ko ētahi kāore noa iho i tuku, ko ētahi he whenua haumate, kāore noa iho i rite mō ngā kāinga Māori.
- ngā raupatu whenua whai muri i ngā pakanga whenua o te tekau tau 1860.
- ngā mahi a te Kōti Whenua Māori, e whakatakitahi ana i ngā taitara whenua a ngā iwi, i māmā ai te hoko.
Ko ngā whatinga ture a te Karauna, me tō rātou whakaae ki ngā utu mō ēnei hapa te iho o te tukanga whakatau i ngā kerēme tiriti o Waitangi
Te apo whenua
Ka ahu mai te kupu ‘raupatu’ i te huanga ‘te rau o te patu’. Ka pā atu hoki tēnei kupu ki te murunga o ngā whenua Māori. Ko te tauira ko te pāhuatanga o Waikato e te Karauna i te tau 1864. Ko te 1.2 miriona eka (486,000 heketea) ka riro atu ki te Karauna nō ngā iwi kē te whenua. I tau te raupatu ki te riu o Waikato tae atu ki ngā whenua o ērā iwi e noho mārire ana. Ahakoa i kakari a Ngāti Maniapoto ki te Karauna, nā te takoto momotu o ō rātou whenua kāore he wāriu ki te Pākehā, ā, kīhai i tau te raupatu ki tērā rohe. I runga i tērā ka mana ngā whakapae a ngā iwi, arā ko te iho o te raupatu ko ngā whenua haumako e tūtata ana ki Tāmaki-makaurau.
Ngā nawe Māori
Nō te paunga atu o te rautau 1800 kua matemate ngā Māori, kua ngaro atu ngā whenua, me ngā taonga hoki. Ahakoa rā, ka ū tonu te Māori ki te rangatiratanga ka oati nei te tiriti; ka pūmau tonu ki te tuakiri ake i roto i te ao Pākehā me ngā mahi tōrangapū katoa. No te tau 1900 ka whakamāui ake te iwi Māori, ā, ka hau ōna rongo ki te pāremata. Ko te tīmatanga tērā o te āki a te Māori i te ture hei rākau whawhai mōna ki te Karauna mō te rironga o ngā whenua.
Ko te wero a ngā iwi ko te whakahoki mai o ngā whenua me ngā taonga me te whai utu hoki. Kotahi rautau i muri kāore noa iho i aro te Karauna ki ngā nawe a ngā iwi; he moroiti noa iho rānei ngā hua ka hoki ki ngā iwi.
