Kōrero: Ngā whakataunga tiriti

Whārangi 5. Te whakamaheni i te tukanga whakataunga

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te awhi i te whanaketanga o ngā whakataunga

He maha ngā tūāhua i whakaurua hei awhi i te whanake haere o ngā whakataunga:

  • Kia tirohia rā anō e te Karauna kua mana i te iwi ōna māngai, kātahi ka kōrero whiriwhiri te Karauna ki ērā māngai.
  • Ko te hua o ngā kōrerorero whai muri i ngā pakanga ki te kōti; ko te taunga o ngā ‘whakamaharatanga’ ki runga ki ngā taitara whenua a te Karauna e whitikina nei ki ngā hinonga kāwanatanga. Ko te hunga ka hoko i ēnei rawa Karauna me whakaae rawa kia hoko anō i aua rawa ki te Karauna, āpā noa he whakataunga kokoraho ki ērā rawa.
  • Ko ērā toenga whenua Karauna ka tohea e ngā kaikokoraho i tō rātou whakataunga tiriti ka whakauruhia ki roto i tētahi pēke whenua, ara ‘land bank’. Nō te tau 2011, 15 ngā peke whenua ā-rohe ka taka ki raro i te Tari Whakatau Take Tiriti. I hangā te tari i te tau 1995 ki roto ki te Manatū Ture; hei whakakapi hoki i te Rangapū Ture o te Tiriti o Waitangi.
  • Ko ētahi atu kīnaki a te Karauna i roto i āna whakataunga ko ngā utu tauraro (down-payment) mō ngā whakataunga mutunga; te whakakore i te here a te Karauna ki ngā tahataha awaawa ka whakahokia; me te whakahokinga o ētahi atu taonga tuku iho. 

Ngā tūmomo wāhanga o te whakataunga

Ko ngā wāhanga nui ēnei e eke rawa ai tētahi kokoraho:

  • Ko te āta whakatau i te āhua ake o te hapa (mā ngā rangahau hōhonu me ētahi rongo kōrero i mua ake i te horanga ki mua i te aroaro o te taraipiunara)
  • Ko te āta whakatau kua whakamanahia te kaikerēme e tōna (ōna rānei) iwi ki te whiriwhiri whakataunga
  • Ko te whakatau i tētahi whakaaetanga tōmua, ka mutu mā te iwi rā anō e whakamana
  • Ko te whakatau i te whakataunga kerēme, me te āta whakatakoto i ngā taipitopito o te whakataunga me ngā kerēme e pā ana ki te Karauna
  • Ko te waihanga ture hei whakaū i te whakataunga.

Ngā wāhanga o tētahi whakataunga tiriti

Kei roto i te whakataunga tiriti:

  • ko tētahi whakaraupapatanga kōrero mō ngā take o te kerēme e whakaaetia nei e te Karauna me te rāngai tono
  • ko te whakaaetanga a te Karauna ki ōna hēnga me tāna kupu whakapāha ki a rātou
  • ko te whakaritenga o tētahi utu moni, whenua Karauna rānei hoki me ētahi atu āhuatanga – pērā i te mana tuatahi kia hoko whenua Karauna
  • ko te whakaritenga utu ahurea; pēnā i te whakahoki i te mana o te kaikerēme ki ōna wāhi kai me ētahi atu wāhi whai hiranga
  • ko te whakaaetanga ki te panoni i ngā ingoa ake o ngā wāhi; pēnei nei i Ninety Mile Beach; ka whakahokia ki tōna ingoa, a Te Oneroa a Tōhē.

Te whakakōpani i te whakataunga

He āhuatanga whakamāheahea katoa mō ngā taha e rua te tatūnga o tētahi whakataunga. Rua rau neke atu ngā uri o Waikato-Tainui i muimui i te taiwhanga pāremata i te tau 2010 ki te whakarongo ki te pānuitanga mutunga mō te pire e pā ana ki tō rātou awa a Waikato. Hei roto i te whakataunga ka whakahaere ngātahi a Waikato i te awa. Ka whakaaetia hoki te hī tuna, te hopu inanga, te whakarewa waka me te amo tūpāpaku ki ngā urupā.

Te whakataunga ‘Treelords’

Whai muri i te whakataunga o Ngāi Tahu i te tau 1998; 15 ngā whakataunga ka whakatauria, ā, tau iho ki te tau 2008. Kei ngā miriona tāra e haere ana te wāriu o ērā whakataunga. Ko te mea nui rawa atu ko tērā o Treelords’ i hainatia e ngā iwi o te puku o Te Ika-a-Māui. Tōpū e $196 miriona te uara o te whenua ngāherehere ka whakahokia ki ngā iwi. Tāpiri atu ko te whiwhi ki te utu rēti ($223 miriona) i heipū mai anō i te tau 1989. 

Te whanake haere o ngā whakataunga, tau 2011

Taka rawa ki te tau 2011 e 44 ngā kaitono kua whakatau kerēme. 15 anō ngā rōpū kua haina i ngā kaupapa whiriwhiringa me ngā whakaaetanga tōmua rānei – he tukanga tōmua ēnei i mua i te whakataunga. Ka mutu ko ēnei whiriwhiringa katoa i pā ki te nuinga o ngā rohe iwi o Aotearoa. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Richard S. Hill, 'Ngā whakataunga tiriti - Te whakamaheni i te tukanga whakataunga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-whakataunga-tiriti/page-5 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Richard S. Hill, i tāngia i te 20 Jun 2012, updated 1 Apr 2023