Kōrero: Ngā whakataunga tiriti

Whārangi 6. Ētahi raru o ngā whakataunga

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko te whakapae a te kaiārahi o Aotearoa Tuatahi a Winston Peters; he mahi touareare noa iho te kerēme a ētahi ki te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. 

Ko te māharahara a ngā kaitaunaki taiao ko te pānga o ētahi kerēme ki ngā whenua papa atawhai, ā, tērā hoki te māharahara o ngā Pākehā kei tāmia hoki ō rātou mana. Ko tētahi mea ka maharatia e te Karauna ko te whakatutū puehu anō i tōna whakatika i ngā hapa o mua; whāia ka whakahē ia ki te whakahokinga o ngā whenua kei te tūmataiti e pupuri ana. Ko Public Access NZ tētahi rōpū kōkirikiri i ngā take whakahē i ngā whakataunga tiriti.

Arā anō ngā uauatanga i ngā whiriwhiringa a te Karauna kia kōrerorero me ngā kaitono a ngā whakaminenga iwi nui. Ko tā ētahi he pai ake kia kōrero te Karauna ki ngā hapū. Engari ko te urupare a te Karauna he uaua rawa, ā, he maha ngā pōrarutanga i tērā huarahi.

Ko te mana whiriwhiri tonu ki ngā kerēme tētahi take e tautohe nuitia ana ki te Karauna; i waenganui hoki i ngā iwi.

Tāpiri atu ka taupatupatu hoki ko ngā paenga whenua iwi, hapu hoki; he take e whakatatūria haeretia nei i ēnei rā mā ngā whakaaetanga e pā ana ki te mana whakawhitiwhiti.

Te hōhā o te iwi ki te tiriti, me ētahi atu tautohetohe

Ko ētahi atu raru i pā ki te tukanga whakatau kokoraho tiriti:

  • ko te ‘hōhā ki te tiriti’ i waenganui i te  Pākehā
  • te meatanga a ngā kaitōrangapū me ētahi rōpū tauiwi he whakahāwea tērā ki ētahi atu iwi tāngata
  • ko te meatanga he takahi te tukanga whakataunga i te kotahitanga ā-motu, i te iwimahatanga rānei
  • ko te āhua tonu o ngā ture whakataunga ka noho hei painga anake mō ngā rangatira o ngā iwi, mō te iwi Māori anake rānei; ahakoa kua moemoe ngā tāngata o ngā iwi rerekē
  • Arā anō ngā raru mō te Karauna. I ngā rongo taraipiunara mō Ngāpuhi ka whakatau te iwi kāore ia i tuku i tōna mana i tōna hainatanga i te tiriti. 

Ngā whakaōritenga

Me āta tiro i ngā whakataunga ko te nui o te kerēme a te kaitono; me te kino o ngā whatinga o te tiriti. He uaua hoki ki te Karauna te whakatau i te whakataunga mutunga, me te kore whāki ki ngā kaitono i te tāpeke utu ka tukuna ki ētahi atu. Kāti i te tau 1994 nā te kāwanatanga i uruhi te kōpaki pūtea $1 piriona; hei utu mō ngā whakataunga tiriti katoa. Inā te huhua o ngā whakahē ka puta i te iwi Māori, ā, nāwai ka whakakorea. I taua wā kua oti kē te whakataunga tiriti o Tainui, ā, e 17 ōrau o te tāpeke ‘kōpaki pūtea’ (tau 1994). Nō muri mai ka noho ētahi ritenga whakaōrite (relativity clause) mō ērā iwi i whai i ērā ritenga ki roto ki ō rātou whakataunga. Arā, ki te neke atu te whika whakapau i te kotahi piriona, kua whakapikihia anō ngā utu ki ērā iwi (me te whakarite ki te whakapikinga utu mai i te tau 1994).

Te ia o ngā whakataunga 

Nō te rironga i a Michael Cullen (Pirimia tuarua o te kāwanatanga Reipa) te tūnga Minita Take Tiriti i te tau 2007, ka hohoro ake te haere o ngā whakataunga. Ka haere tonu ngā whakataunga i te ekenga o Nāhinara ki te kāwanatanga i te tau 2008; ko Chris Finlayson tōna Minita Take Tiriti. Nā te hohoro o te haere o ngā whakataunga ka whakapae ētahi kei te pēpēhi te kāwanatanga i ngā iwi kia āta tau. Engari arā anō ētahi i mea kua roa rawa nei rātou e tatari ana kia tirohia ā rātou kerēme.

Ngā rā kei mua

Ahakoa ngā piki me ngā heke kua whakaaetia te tukanga whakataunga e te hunga tōrangapū me te tūmatanui. I te tau 2008 ka whakatauria kāore e āhei te tono kerēme tiriti o mua, whai muri i te tau 2008. I tērā tau ka toa i a Nāhinara te kōwhiringa pōti ā-motu, ā, ka whakatau rātou ko te tau 2014 hei tau whakamutunga mō ngā whakataunga kerēme katoa.

He tere tonu te whakaotinga o ngā whakataunga, ā, kua whitikina ētahi taonga nui me te tukunga o ngā kupu whakapāha. Ki te whakatauritetia ki ērā tukanga whakataunga o te ao, kei runga noa atu a Aotearoa e haere ana mō te whakamahu i ngā nawe ki ngā tūkinotanga i runga i ngā iwi tāngata whenua.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Richard S. Hill, 'Ngā whakataunga tiriti - Ētahi raru o ngā whakataunga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-whakataunga-tiriti/page-6 (accessed 21 April 2024)

He kōrero nā Richard S. Hill, i tāngia i te 20 Jun 2012, updated 1 Apr 2023