Ngā kerēme tiriti o mua
I 1975 i hanga te kāwanatanga Reipa i te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi; ki te tūtohu ki te kāwana, mā āna whakatau e pā ana ki ngā kerēme mohoa. Engari ko te nuinga o ngā kerēme mō ngā hapa tōmua o te whakataiwhenuatanga. Ka mārama ake tēnei āhuatanga i te tekau tau 1980, i te tūnga o Taihākurei Durie ki te piki tūranga heamana, ā, ka werohia a Reipa ki te whakamana i te taraipiunara kia rongo i ngā kerēme mai anō i te tau 1840. Taihoa i te rironga ki a Reipa te kōwhiringa pōti i te tau 1984, ka whakahoutia te ture Tiriti o Waitangi 1975, kia rangona hoki ngā kerēme mai i te tau 1840. Mai i konā ka puta ngā pūrongo maha a te taraipiunara ki ngā whenua, ngā taiao, ngā ahurea me te rironga o te reo – katoa i tūāpapatia i runga i ngā hapa o mua.
I runga i ngā kitenga a te taraipiunara ka tautokotia ngā nawe kerēme. He nui ōna tūtohu whakawhiti whenua, moni hoki ki te ringaringa Māori. Tāpiri atu ko ngā utu mō ngā hinganga o mua, i taka ai te Māori ki te koremahi; tētahi take i whaiarotia. Nā te mea i whai whanaungatanga ngā take utu ki ngā mātāpono tiriti (i hua ake i ngā urupare ki ngā whakatau kōti me te taraipiunara), me whai hononga rawa te Karauna me te Māori.
Rangapū Tiriti o Waitangi o Te Tari Ture
Nā te tokomaha o ngā tūtohu whakataunga taraipunara, ka hangaia e te kāwanatanga te Rangapū Tiriti o Waitangi o Te Tari Ture (TOWPU). Ko tōna mahi he tuku āwhina ki ngā minita e pā ana ki ngā take tiriti. Ka mutu i te tau 1989 ka whakatakoto a Pirimia David Lange i ngā mātāpono tiriti e rima e pā ana ki te Tiriti o Waitangi. Ko te tuarima ka whakaae kei te Karauna te kawenga ki te tuku i tētahi tukanga e whai wāhi ai te whakaea i ngā nawe Tiriti.1
Ko te Rangapū Tiriti o Waitangi te kaipara i te huarahi o tēnei tukanga, ā, ko te tuatahi o ngā kerēme ko tō Waikato-Tainui. Ahakoa e āhei ana te takitahi kia whakatakoto kerēme ki te taraipiunara, ko te hiahia o te Karauna kia whiriwhiri kōrero ki ngā iwi, minenga iwi rānei. Nō reira hei roto i te whakataunga kotahi whakakapihia ai ngā kerēme maha.
Ngā whakataunga tiriti tuatahi
Kīhai te Tiriti o Waitangi i whakauruhia i ngā whakataunga o te tīmatanga o te rautau 1900. Kāti, i te tau 1989 ka whakatauria tētahi kerēme whenua i raro i te Tiriti o Waitangi. Ka mutu ko te whakahokinga tērā o ngā whenua i ngā ana i Waitomo (he wāhi tūruhi nui) ki ngā hapū nō rātou aua ana. Ko ngā whakahaerenga tūruhi me ētahi atu mahinga whakahaere ngātahi i te taha o te Papa Atawhai; ko ngā moni mō te hungā tāpoi me ngā hoko taonga ka hauruatia e te Karauna me ōna kaipupuri Māori. Kātahi ka tuku te Karauna i te pūtea taurewa o te $1 miriona ki ngā kaipupuri hei wāhi ki ō rātou utu raihana.
Whakataunga hī ika
He rahi anō ngā whakataunga ka tatū i ngā tau tata i muri mai. Ko te mea nui rawa o ēnei ko te whakataunga kaimoana i te tau 1989. I te tau 1992 ka whakatau te kāwanatanga i te whakataunga mutunga mō ngā ahuika Māori. Koinei te tuatahi o ngā whakataunga mutunga mō ngā iwi katoa. Ka tautokotia rātou kia hoko i te 50 ōrau o Sealords; ka tītarihia te 20 ōrau o te pūnaha hī ika me te whakatūnga o tētahi kōmihana hei whakahaere i ā rātou rawa. Tōpū e $170 miriona te uara o tēnei whakataunga. I roto anō i te whakataunga ko te wawaotanga o ētahi tikanga mahi kai a te Māori.