Kōrero: Ngā whakataunga tiriti

Whārangi 3. Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi me ngā whakataunga

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā kerēme tiriti o mua

I 1975 i hanga te kāwanatanga Reipa i te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi; ki te tūtohu ki te kāwana, mā āna whakatau e pā ana ki ngā kerēme mohoa. Engari ko te nuinga o ngā kerēme mō ngā hapa tōmua o te whakataiwhenuatanga. Ka mārama ake tēnei āhuatanga i te tekau tau 1980, i te tūnga o Taihākurei Durie ki te piki tūranga heamana, ā, ka werohia a Reipa ki te whakamana i te taraipiunara kia rongo i ngā kerēme mai anō i te tau 1840. Taihoa i te rironga ki a Reipa te kōwhiringa pōti i te tau 1984, ka whakahoutia te ture Tiriti o Waitangi 1975, kia rangona hoki ngā kerēme mai i te tau 1840. Mai i konā ka puta ngā pūrongo maha a te taraipiunara ki ngā whenua, ngā taiao, ngā ahurea me te rironga o te reo – katoa i tūāpapatia i runga i ngā hapa o mua. 

I runga i ngā kitenga a te taraipiunara ka tautokotia ngā nawe kerēme. He nui ōna tūtohu whakawhiti whenua, moni hoki ki te ringaringa Māori. Tāpiri atu ko ngā utu mō ngā hinganga o mua, i taka ai te Māori ki te koremahi; tētahi take i whaiarotia. Nā te mea i whai whanaungatanga ngā take utu ki ngā mātāpono tiriti (i hua ake i ngā urupare ki ngā whakatau kōti me te taraipiunara), me whai hononga rawa te Karauna me te Māori. 

Rangapū Tiriti o Waitangi o Te Tari Ture 

Nā te tokomaha o ngā tūtohu whakataunga taraipunara, ka hangaia e te kāwanatanga te Rangapū Tiriti o Waitangi o Te Tari Ture (TOWPU). Ko tōna mahi he tuku āwhina ki ngā minita e pā ana ki ngā take tiriti. Ka mutu i te tau 1989 ka whakatakoto a Pirimia David Lange i ngā mātāpono tiriti e rima e pā ana ki te Tiriti o Waitangi. Ko te tuarima ka whakaae kei te Karauna te kawenga ki te tuku i tētahi tukanga e whai wāhi ai te whakaea i ngā nawe Tiriti.1

Ko te Rangapū Tiriti o Waitangi te kaipara i te huarahi o tēnei tukanga, ā, ko te tuatahi o ngā kerēme ko tō Waikato-Tainui. Ahakoa e āhei ana te takitahi kia whakatakoto kerēme ki te taraipiunara, ko te hiahia o te Karauna kia whiriwhiri kōrero ki ngā iwi, minenga iwi rānei. Nō reira hei roto i te whakataunga kotahi whakakapihia ai ngā kerēme maha.

Ngā whakataunga tiriti tuatahi 

Kīhai te Tiriti o Waitangi i whakauruhia i ngā whakataunga o te tīmatanga o te rautau 1900. Kāti, i te tau 1989 ka whakatauria tētahi kerēme whenua i raro i te Tiriti o Waitangi. Ka mutu ko te whakahokinga tērā o ngā whenua i ngā ana i Waitomo (he wāhi tūruhi nui) ki ngā hapū nō rātou aua ana. Ko ngā whakahaerenga tūruhi me ētahi atu mahinga  whakahaere ngātahi i te taha o te Papa Atawhai; ko ngā moni mō te hungā tāpoi me ngā hoko taonga ka hauruatia e te Karauna me ōna kaipupuri Māori. Kātahi ka tuku te Karauna i te pūtea taurewa o te $1 miriona ki ngā kaipupuri hei wāhi ki ō rātou utu raihana.

Whakataunga hī ika

He rahi anō ngā whakataunga ka tatū i ngā tau tata i muri mai. Ko te mea nui rawa o ēnei ko te whakataunga kaimoana i te tau 1989. I te tau 1992 ka whakatau te kāwanatanga i te whakataunga mutunga mō ngā ahuika Māori. Koinei te tuatahi o ngā whakataunga mutunga mō ngā iwi katoa. Ka tautokotia rātou kia hoko i te 50 ōrau o Sealords; ka tītarihia te 20 ōrau o te pūnaha hī ika me te whakatūnga o tētahi kōmihana hei whakahaere i ā rātou rawa. Tōpū e $170 miriona te uara o tēnei whakataunga. I roto anō i te whakataunga ko te wawaotanga o ētahi tikanga mahi kai a te Māori.

Kupu tāpiri
  1. Principles for Crown action on the Treaty of Waitangi. Te Whanganui-a-Tara: Department of Justice, 1989 p. 15. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Richard S. Hill, 'Ngā whakataunga tiriti - Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi me ngā whakataunga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-whakataunga-tiriti/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Richard S. Hill, i tāngia i te 20 Jun 2012, updated 1 Apr 2023