Kōrero: Ngā tupu mai i Hawaiki

I te haerenga mai o te Māori ki Aotearoa, ka mauria mai ētahi o ngā tipu i Hawaiki. He nui te wāhi ki te kūmara; whakamahia ai te hue hei pupuri wai, pupuri kai hoki. Heoi, nā te makariri rawa o Aotearoa, kīhai ētahi tipu i whanake.

He kōrero nā Louise Furey
Te āhua nui: Digging a kūmara garden

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā tipu mai i Te Moananui-a-Kiwa

Nō te takiwā o te tau 1250 – 1300AD, ka ū te Māori me āna tipu ki Aotearoa. Ko ēnei tipu hei kai, aha atu.

He mātao atu te āhuarangi o Aotearoa tērā i te āhuarangi ki Hawaiki, nā reira me takoto he tikanga hou mō te whakatipu. Ko ētahi tipu ka whanake i te kaupeka mahana o te tau anake. Ka whakawhenumi te Māori i te onepū me te kirikiri hei whakamahana i te one, kia rere ai te wai.

Kūmara (sweet potato)

He nui te kūmara ki te Māori. Whakatakotoria ai he tikanga mō te whakatō kūmara e aha ai, e mōmona ai ngā hua.

Ka whakaahu te tipu o te kūmara. I te hauhaketanga, ka puritia ki roto rua mō te wā o te takurua. Iti noa ngā momo kūmara o nehe ki ēnei o ēnei rā.

Hue (bottle gourd)

Kainga ai ngā hua o te hue i te wā e pakupaku ana; i tua atu, ka nui haere te hue, ka whakamahia hei ipu pupuri wai, pupuri kai. Whakatipuria ai te hue ki ngā wāhi haukū, ngā wāhi whāruarua. Ka rea ana te hue, ka piri haere ki ngā tahataha o ngā whare.

Aute (paper mulberry)

He rākau iti te aute, kitea ai i Te Moananui-a-Kiwa puta noa. I reira mahia mai ai te momo pūeru nei te tapa i tēnei tipu. Kīhai i kaha te tipu o te aute ki Aotearoa.

Taro

Whakatipuria ai te taro ki ngā repo, ka karia he awaawa kia pana i te wai. Ko ngā rangatira anake ka kai i te taro.

Uwhi (yam)

He roa te wā tipu o te uwhi, ā, kīhai i kaha ki Aotearoa nei. Ka mauria mai te rīwai me ētahi atu huawhenua nō Ūropi, hauwarea te uwhi.

Tī pore (Pacific Island cabbage tree)

Kainga ai te aka o te tī pore, he mea tao ki roto hāngī. Kāore i tipu ki kō atu o te raki rawa o Te Ika-a-Māui. Ka kai hoki te Māori i te aka o te tī kouka, heoi, kāore i whakatipuria ki roto māra, i tipu noa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Louise Furey, 'Ngā tupu mai i Hawaiki', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tupu-mai-i-hawaiki (accessed 25 April 2024)

He kōrero nā Louise Furey, i tāngia i te 24 o Noema 2008