Kōrero: Ngā tupu mai i Hawaiki

Whārangi 3. Taro, uwhi, tī pore

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Taro

Whakatipuria ai te taro mō tana kōpura māngaro, kīia ai he kai nā te rangatira. Ka tohu te kaihōpara tōmua rā a Te Koreneho ki ngā momo tuangahuru o te taro ki Te Tai Tokerau, ko ētahi momo taro i rāhuitia mō ētahi kaupapa ake. I tua atu, ka tohu ia ki ētahi momo taro e iwa mai Te Tai Rāwhiti me Te Matau-a-Māui. Ka wehea ngā taro i runga i te korahi, te reka, te tae.

Ka pai rawa atu ki te taro ki te haukū te oneone. I tūhurangia e ngā tohunga pūtaiao te mea, whakatipuria ai te taro ki ngā repo i tāpiri ngā awakari, kia noho haukū ai te oneone. He āhua rite ēnei wāhi ki ngā whenua ahuwhenua haukū i ētahi moutere o Te Moananui-a-Kiwa. Tae rawa ki te paunga o te rau tau atu i 1700, kua kore e whakamahia tēnei tikanga whakatipu taro. Ko te whakatipu taro ki runga whenua maroke anake te tikanga whakatipu i kite ai ngā Pākehā tōmua; me kī, whakatipuria ai te taro ki ngā wāhi hōruarua me ngā wāhi papatahi.

Uwhi

Iti noa ngā kōrero mō te tipu o te uwhi (yam, Dioscorea) ki Aotearoa. E waru marama te roa kātahi anō ka pakari te uwhi (e rima marama mō te kūmara). Nā reira, torutoru noa ngā wāhi ka tipu te uwhi, ka mutu, ko te whakapae iti noa ngā hua. E ai ki ētahi Pākehā tōmua, tipu ana te uwhi ki Te Tai Tokerau, tae atu ki ngā whanga o Ūawa me Anaura i Te Tai Rāwhiti. He tāwhiwhi te tipu o te uwhi, ka pūkai te oneone, pērā i te whakatipu kūmara. Heoi, nō te taenga mai o ngā hua whenua pērā i te rīwai, ka kore haere te uwhi.

Taenga ki Aotearoa

He kōrero kei tēnā iwi, kei tēnā iwi mō te taenga mai o te uwhi ki Aotearoa. Tērā te kōrero, nā Horouta i kawe mai te kūmara, te taro, te hue me te uwhi. Hei tā Ngāti Whātua nā te wahine a Tumutumu-whenua nā Kui te taro me te hue i mau ki Aotearoa. Tērā te kōrero nā te waka o Tainui kē te hue, te aute me te kūmara i mau mai.

Tī pore

Ka whakatipuria te tī pore (Pacific cabbage tree, Cordyline fruiticosa) mō tana more, inarā, whai muri i te paopao me te tao ki te hāngī, ka reka rawa atu hei kai. Kainga pēneitia anōtia ai te rito nui me te iho. Kua kore te tī pore ki Aotearoa ināianei, engari kaha te tipu ki ngā moutere o Raoul me Kermadec. Ko te whakapae, nā ngā tīpuna o te Māori te tī pore i whakatipu ki aua moutere i ngā heke ki Aotearoa i te tonga. I whakatipuria te tī pore mai te tipu, kāpā te kākano, ka mutu, kia hipa ētahi tau kātahi anō ka pakari. Te āhua nei whakatipuria ai te tī pore ki te hiku o te ika a Māui. Ka utaina te ingoa tī ki runga i ngā momo rākau tī o Aotearoa ake, inarā nō te kāhui Cordyline te katoa o ngā tī. He rite te tunu i ngā more, heoi, kāore i āta whakatipuria pērā i te tī pore.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Louise Furey, 'Ngā tupu mai i Hawaiki - Taro, uwhi, tī pore', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tupu-mai-i-hawaiki/page-3 (accessed 16 April 2024)

He kōrero nā Louise Furey, i tāngia i te 24 Nov 2008