Kōrero: Ngā tupu mai i Hawaiki

Whārangi 2. Te kūmara, te hue, te aute

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kūmara

He nui ngā tikanga kia pai ai te whakatō, te tipu, te hauhake i te kūmara (sweet potato, Ipomoea batatas). He rerekē ngā momo kūmara tahito tērā i ngā momo o ēnei rā – he pōruru ake, iti noa ngā wene, ka mutu, he roa, he kōrahirahi ngā kōpura. Mehemea he mā te kiri, ka mā hoki te kiko; waihoki, mehemea he whero te kiri, ka waiporoporo te kiko. I te koanga ka whakatōhia ngā kōpura ki te one ka pūkai, ā, hei te ngahuru ka hauhaketia, i mua i te takoto o te hukapapa. E ai ki ngā Pākehā tōmua, inā te tau me te pai o te āhua o ngā māra kūmara.

Whai muri i te hauhake ka wehea, ka whakatahangia ngā kōpura tūpuhi, ka purua ngā kōpura pai ki roto i ngā rua kia rite ai te mahana, kia noho pai ai i te roanga o te takurua. Ka pai te kai i ēnei kōpura i te hōtoke me te ngahuru, ka whakatō i ngā kōpura i te tau i muri mai.

Hue

Whakatipuria ai te hue kia pai ai te tango i te hua hei tahā. I ngā raumati ka kainga ngā hua kāore anō kia pakari. Ka whakatipuria ngā hue ki ngā wāhi hōpuapua, ngā wāhi haukū, ko ngā aka he mea here ki ngā pou. I te tau 1769, ka kōrero te tākuta o runga i te Endeavour, William Monkhouse, mō ngā whare ki Anaura i Te Tai Rāwhiti kua tipuria katoatia ki te aka o te hue. E kī ana ngā kōrero tuku iho a te Māori ka ahu mai te hue i a Pū-te-hue, he tamaiti nā Tāne.

Aute

He rākau iti te aute, hōrapa te tipu ki Te Moananui-a-Kiwa, heoi kāore i kaha te tipu ki Aotearoa. He nui te aute nā te mea ka taea te tango tapa. Ka tīhore te kiri mai i te tā, ka paopaohia ki te patu. Iti noa te tapa i auahangia ki Aotearoa nei – ka kite ngā Pākehā i Pēwhairangi e mau ana hei hoi taringa. Kua kitea ngā rākau pao tapa ki Taranaki i te tonga, he tohu pea koinei te moka ki te tonga i tipu ai te aute.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Louise Furey, 'Ngā tupu mai i Hawaiki - Te kūmara, te hue, te aute', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tupu-mai-i-hawaiki/page-2 (accessed 25 April 2024)

He kōrero nā Louise Furey, i tāngia i te 24 Nov 2008