Kōrero: Ngā tuakiri hōu

Whārangi 1. Ngā tuakiri Māori o mua

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā ingoa mō te Māori nā te Māori

E whakaarotia ana i takea mai te kupu Māori i te pānga tuatahi o te Pākehā ki te tangata whenua o Aotearoa. Ko tōna tikanga ake ko te mea tūturu ko te māori. Nō te taenga mai o tauiwi ki tēnei whenua, kātahi anō ka rapu ingoa motuhake te tangata whenua hei ingoa mōna, kia wehe kē hoki rātou i ngā tauhou. Ka urutaungia te kupu tāngata whenua kia pā ki ngā iwi me ngā hapū, e whai kanohi ake ai rātou i te manene. Ko ētahi anō aronga o tēnei kupu ko te iwi tuatahi, ko te iwi manaaki hoki.

Ka mutu he karangatanga anō ā te iwi Māori mōna anō whakawhanaunga ai tētahi ki tētahi. Ka mutu e whakamahia ana aua kupu i ēnei rā pērā ki te whānau, te hapū me te iwi. Kei tēnā iwi kei tēnā iwi hoki ōna karangatanga hapū. Ka whai tuakiri anō te Māori ki ōna marae, maunga, awa, waka hoki ā tae noa mai ki ēnei rā.

Kupu Pākehā mō te Māori

He maha tonu ngā ingoa a ngā tauiwi tuatahi mō te tangata whenua ake o Aotearoa. Ka mutu, he Iniana, he ‘aborigine’ (tāngata whenua), he New Zealander, ā, he Māori hoki. Nō te roa haeretanga o te noho mai a tauiwi ka mahue ētahi o ā rātou ingoa tuatahi mō te Māori, nā te Māori rānei rātou i whakatika. Nō te waipuke mai o ngā iwi katoa o te ao ki konei, kāore i whai take te karangatanga ingoa o te New Zealander ki te Māori anake. Whāia ka whakawhiti kōrero te kāwanatanga ki ngā iwi, ā, kaua ki ngā hapū, nā reira i whirinaki ai te Māori ki ngā karangatanga o te iwi.

Ngā tāngata iwi maha

Nō ngā whakamoemoe a te Māori ki ngā tauiwi, ka puea ake te ingoa o te ‘hawhe kaihe’ mō te hunga he taha Māori, he taha tauiwi hoki nō rātou. Nō te hounga mai o te whakapono hōu me ōna peka katoa ka puea anō mai tētahi āhuatanga whai tuakiri anō mō te Māori i ōna tumomo hāhi katoa.

Mai i te ‘native’ ki te Māori

Taka rawa mai ki waenga o te rautau 1900 ka kīia tonu e te kāwanatanga te ingoa ‘native’ mō te Māori. Ko te nuinga o te iwi Māori ka whakahē ki tēnei ingoa. Ka huri te kāwanatanga i te ingoa ki te Māori i muri mai i te Pakanga Tuarua o te Ao. He pēnei ko te Department of Native Affairs ka huri hei Department of Māori Affairs.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rawiri Taonui, 'Ngā tuakiri hōu - Ngā tuakiri Māori o mua', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tuakiri-hou/page-1 (accessed 26 April 2024)

He kōrero nā Rawiri Taonui, i tāngia i te 5 May 2011, updated 1 Jun 2017