Ngā wā whakanui i te hauhake
Ko te kōhititanga o Whānui te tohu o te hauhake. E kī ana te kōrero: ‘Ka rere a Whānui, ka tīmata te hauhake’.
Te maramataka
I ngā wā o mua, ko te maramataka te taonga tohu ki te iwi me aha rātou. Ko ngā whetū i te rangi, me ngā rerekētanga i te taiao ngā tohu nui ki te iwi kua rerekē haere ngā marama. Nā runga i ēnei tohu, arā, te kohititanga o ngā marama ki te rangi, ngā āhuatanga o te puāwai o te rākau, te kitenga o ngā manu i ōna wā o te tau mō aua manu, ka roherohea ngā marama o te tau. Nā ēnei āhuatanga ka mōhio ki ngā wā tika me whakatō, me hauhake, me hī, me whaiwhai, me kohi kai rānei te iwi.
Kia purua rā anō ngā kai hauhake ki roto i te rua kātahi ka kī; ‘Kua uru ngā kai ki te rua; kua mutu ngā mahi a te tangata’.1
E ai ki te Pākehā tōmua te tae mai ki Aotearoa, ki a J. S. Polack, ‘ka tū te hākari nui i te marama o Poutūterangi, whai muri i te wā hauhake.’2
Te ngahuru – te marama tekau
E ai ki te maramataka Māori ko Ngahuru, arā, ko Ngahuru-kai-paenga te wā e hauhaketia ai te kūmara. E kī ana a Teone (Hōne) Taare Tīkao o Ngāi Tahu, ko Ngahuru te marama roa rawa, te tino marama harikoa hoki o te tau:
Ko Ngahuru te wā e hauhaketia ai te kumara, ā, ka koa ana te Māori koia tonu rā te wā e makuru ana te kai. E rua wā i te rā ka kai, engari i ngā wā e onge ana te kai, kotahi noa iho te kai. Inā whai anō ka rikarika katoa te Māori ki te Ngahuru, kia ngahuru rā anō ngā kainga i te rā, mehemea ka kaha ia kia tekau kainga i rā kotahi.3
Ngā mahi a Ruhanui
I te tau 1872 ka kī ake te kaingārahu o Ngāti Porou, a Rōpata Wahawaha, ‘I ngā wā o mua, ka kōhiti a Whānui kua hauhaketia ngā kai, kua paenga ki te rua, ā, kātahi ka tīmata “ngā mahi a Ruhanui.’4 Ka whakarārangitia e Wahawaha ngā mahi a Ruhanui, pērā i te hākari mō te whakakīnga o te rua kumara, te koha kai i waenganui i te tangata whenua me te manuhiri, me te mahi haka, poi, whakatangi taonga pūoro hoki, tae atu ki ngā tākaro.
Hauhake tini tangata
Kāore e ārikarika ngā whakataukī mō te tangata ka piri i te wā o te hauhake me te kai, engari tē kitea mai i te wā o ngā mahi whakatipu. Anei tētahi tauira: ‘Kōanga tangata tahi; ngahuru puta noa’.
Te mātahi o te tau
Hei te marama o Pipiri ka marewa ake a Matariki i te tahatū o te rangi. Ko te tohu tēnei o te mātahi o te tau. I ngā wāhi kāre e mārakerake ana te kite i a Matariki, ko Puanga kē te whetū tohu i te tau hou. He wā maumahara ki te hunga kua whetūrangitia i te tau ka hori.
Ka rewa ake a Matariki, kua hākari, kua mahi i “Ngā mahi a te rehia” – arā, ko te whakaharakoa, ko te kanikani, ko te waiata, ko ngā tini tākaro a te whare tapere, me ngā tauwhāinga maha.’5
He huhua ngā whakataukī mō te makuru o te kai i tēnei wāhanga o te tau, pērā i a ‘Matariki ahunga nui’. Arā anō tētahi, ‘Ka kitea a Matariki, kua maoka te hinu’’.
