Kōrero: Ngā hāhi

Whārangi 5. Te Hāhi Momona

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko te Hāhi o Ihu Karaiti mō te Hunga Tapu o ngā Rā o Muri Nei, arā ko te Hāhi Mōmona tērā ka tae ki waenganui i te iwi Māori i te tau 1881. Nō te tīmatanga o te rautau 1900 he nui ōna pononga. He rite tahi ētahi āhuatanga o te Mōmona ki te Māori, ka mutu i hāngai pū te aro ki te whakapapa, ki te whakaheke tīpuna rānei. Ka ū anō ngā mihinare Mōmona ki tā tērā o te Puka Mōmona, ara ko ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa hei uri anō mā ngā Iwi Ngaro o Iharaira. Whāia he rite tahi ngā kōrero a te Māori me ngā Mōmona mō ngā heke pāmamao a te iwi tohu a te wāhi ngaro.

Ko Pāora te poropiti

I te Poutūterangi o 1881 ka tū te hui ki te marae o Te Ore Ore. I reira ka poropiti a Pāora Te Pōtangaroa tērā tētahi mana hōu ka mahuta ake i te rāwhiti. I taua tau ka ōrua mai te taunga tuatahi mai a ngā mihinare Mōmona ki Aotearoa. Nō konei ka kī ake ētahi e poropiti ana a Te Pōtangaroa mō te Hāhi Mōmona i ahu mai i Amerika – whenua ki te rāwhiti. I te tau 1883 he huhua ngā rau tāngata i Wairarapa ka hono ki te Hāhi Mōmona.

Mai i ngā tau 1880 ka kapohia ngā kite taurangi a ngā poropiti Māori a Arama Toiroa me Pāora Te Pōtangaroa o Ngāti Kahungunu; me Kīngi Tāwhiao o Waikato, ā, ka whakamahia hei whakamārama i te taenga ake o te Hāhi Mōmona ki waenganui i te Māori. Nā whai anō ka nui ngā Māori ka mene ki tēnei hāhi ki te Tai Tokerau me te Tai Rāwhiti.

Te tipunga o te Hāhi Mōmona

Ka whakaae tonu te hāhi Mōmona ki te whakamahinga o te reo Māori i ōna karakia. Nā te hua ake o te hāhi i muri i ngā pakanga whenua, kāore i uru te hāhi ki ngā mahi mūrere ki te Māori pērā i ērā atu o ngā hāhi. Kīhai hoki te Mōmona i pīrangi ki ngā whenua Māori. He tūturu tō rātou noho, ā, i tū ngā iriiri ki roto tonu ki ngā wai kōiri a ngā mātua tīpuna.

Ka angitū anō ngā Mōmona ki te whakarata i ngā pononga o ērā atu hāhi ki ngā rohe kīhai i pai ki te hoko i ō rātou whenua pērā i te Matau-a-Māui. He nui ngā rangatira ka kaikaiwaiū ā ka peke ki te Hāhi Mōmona. I te tau 1890 e 3000 ngā Māori o te Hāhi Momona, 1 o ngā Māori 12 i tērā wā.

Matataki

I whanake te hāhi Mōmona i runga i te whakawhitiwhiti o ngā pononga o hāhi kē, ā, ka Tukituki te Hāhi Mōmona me ngā Māori o ētahi atu whakapono. Ina rā i āraingia ngā Mōmona i roto o Ngāti Porou.

I muri i te Pakanga Tuarua o te Ao kāore e mōhio te Hāhi mehemea ka whakahanumi i te Māori ki ngā āhuatanga o te Pākehā, ka whakamana rānei i Ngāi Māori i roto i te Hāhi. I taua wā ka whakarerea ngā wā kāinga me ngā whare karakia o ngā kāinga ā ka maunu atu te iwi Maori ki ngā taone noho ai. Kātahi ka whakatakētia te reo Māori i ngā mahi Mōmona. Engari ko tōna painga ko te whakaurunga o ngā Māori ki ngā tūranga rangatira o te hāhi, ā, ka tipu tonu te hāhi ki waenga i te iwi Māori i ēnei rā. I te tau 2006, e 50 ōrau o te Hāhi he Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Hirini Kaa, 'Ngā hāhi - Te Hāhi Momona', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-hahi/page-5 (accessed 23 April 2024)

He kōrero nā Hirini Kaa, i tāngia i te 5 May 2011, updated 1 Mar 2017