Te tangata me te taiao
I ngā rā o mua kāore he wehewehe i te tangata mai i te taiao. Ka kitea te ora o tētahi hapori i te oranga o tō rātou taiao. Hei tauira atu, mēnā kei te paruparu ngā wai o tētahi wāhi, he tohu tērā kei te raruraru te iwi o taua rohe. Koianei te pūtake o te kaitiakitanga.
Te noho pai
Mā ngā mahi ka pai te noho a te hapori me te taiao. Ko ngā mahi pērā i te hopu manu, te ono kai, te hī ika ka whakahaerehia ai i runga i tēnei āhuatanga. Ko ētahi o ēnei tūmomo mahi ko:
- te whakatū rāhui ki tētahi wāhi ka tohungia
- te whai i ngā tohutohu a te maramataka mō te ono me te hauhake kai
- te aukati i te hī ika me te hopu manu
- te whakamahi i te kete e tika ana mō te kawe i tēnā kai, i tēnā kai
- te tango i ngā kai e rahi ana
- te whakanoho mauri ki te māra hei tiaki i ngā kai
- te whakamahi i ngā tāwhiti manu i ngā wā e tika ana, kaua i te wā o te hua
- ngā tikanga mō te hī ika – hei tauira atu, ka haere ētahi iwi ki te hī me tētahi kupenga nui whakaharahara ka tōia e ētahi waka e rua; heoi, kotahi anake te wā i te tau mō tēnei mahi.
Ngā tikanga tiaki a ngā Māori o mua
He uri a Tāmati Ranapiri nō te iwi o Ngāti Raukawa. I te tau 1895 ka tuhi kōrero a ia mō ngā tikanga a tōna iwi mō te mahi i te kahitua, he mātaitai ka kitea i tātahi mai Paekākāriki ki Taranaki.
Kāore i whakaaetia te wahine e rere ana tōna toto kia haere ki te mahi mātaitai….kāore i whakaaetia te kai māoa. Ki te puta tētahi wahine e rere ana ōna toto ki te mahi mātaitai, ka taea te mātaitai i taua rā anake. Aoinaake, kāore rawa e kitea he mātaitai ki taua ākau i te mea kua neke kē rātou i taua ākau ki te ākau kei raro i te mana o hapū kē. 1