Ko te tikanga o te kaitiakitanga he tiaki, he manaaki, he atawhai, he whakamaru. Me kī, he whakahaere i te taiao i runga i te titiro a te Māori ki tōna ao.
Hei tā te Māori he hononga ita kei waenganui i te tangata me te taiao. Ahakoa he aha te mea i tēnei ao, he hononga tōna ki ngā mea ora katoa. Ehara i te mea kei runga ake te Māori i ētahi atu mea i te taiao, hāunga, he wāhanga kē a ia nō te taiao. He rite te Māori ki ētahi o ngā tāngata whenua o te ao, arā, tiro ai ia ki te tangata anō he wāhanga o ngā koiora puta noa. E mārama ai te tangata ki tōna ao, me mārama a ia ki te whanaungatanga a tēnā, a tēnā, a tēnā.
Ko te kaitiakitanga he waka hei whakaora hei whakahoki mai i aua ariā.
Ko te kaitiaki he tangata, he rōpū rānei ka arongia e te tangata whenua. Hei tauira, ka noho mai tētahi hapū kaitiaki i tētahi roto i tētahi ngahere rānei.
Kei te tipu haere tēnei mea te kaitiakitanga i ēnei rā. Kei te ngana ngā iwi ki te whakatika i ngā raruraru ki te taiao, ki te ako anō i a rātou ki ētahi āhuatanga mai anō.
Ahakoa he aha te iwi, te tōpūtanga tāngata rānei, ka pā ōna putanga ki te taiao. I mua i te taenga o te Pākehā ki Aotearoa, patua ai e te Māori te moa, ā, mate rawa. Wai hoki, he nui ngā ngahere i tahuna ai e te Māori. Arā atu anō ā rātou mahi ki ngā rākau me ngā tipu, ngā kararehe, te whenua, te moana. Hāunga tērā, he pānga anō to te Pākehā ki te taiao i tōna taenga ki Aotearoa – ki ngā tipu, ngā kararehe, te whenua, te moana. Hei tauira, i tahia atu te nui o ngā ngahere kia pai ai ngā mahi ahuwhenua.
I ngā rau tau o te 1800 me te 1900 ka pokea ngā hapori Māori me ō rātou ahurea, tata mate rawa. Ka whakarite te Māori i a ia ki ngā tipu me ngā kararehe ka ngaro ki te pō. Hei tauira, he parekura nui ki a Ngāti Huia te korenga o te manu nei te huia i te mea he tohu te manu nei ki tō rātou tuakiri me tō rātou mana.
Ka hāngai anō te kaitiakitanga ki ngā taputapu, taonga, aha atu, pērā i ngā taonga tuku iho a te whānau pērā i ngā korowai, ngā pounamu, pukapuka whakapapa, aha atu. Ka noho te taonga a tētahi hei taonga mā ōna uri whakaheke. Ka tiakina ēnei taonga e tētahi tangata mai te rōpū i āta tohungia. Ko tā te kaitiaki he whakaatu i te taonga, ngā taonga rānei i ngā hui nui a te Māori pērā i ngā tangihanga. Kei tērā tangata kaitiaki hoki e mau ana ngā kōrero mō aua taonga.
I ēnei rā ka whakaatu te kaitiakitanga i ngā tikanga o mua i roto i ēnei rā rerekē. Kua tahuri ngā iwi ki te whakaora anō i te taiao me te ahurea i ō rātou rohe. Otirā kei te ngana rātou kia tū te kaitiakitanga i roto i tēnei te ao hurihuri.
E ai ki te Māori he hononga ita tō te tangata ki te whenua me te taiao. Ka tipu ake te kaitiakitanga i tēnei hononga i tēnei te ao hurihuri.
Ko te tangata whenua, koirā te tōpūtanga tāngata ka whai mana ki tētahi wāhi ake nā runga i te pānga o ō rātou tīpuna ki taua wāhi. Kāore he wehewehe i te tangata i te whenua, ā, ehara i te mea kei runga ake te mana o te tangata i te mana o te whenua. Ka tarea e te taiao te kōrero ki te tangata, te tuku māramatanga, te tuku mōhiotanga. Ko tā te tangata he whakahāngai i a ia ki te taiao.
Kei ētahi kōrero a te Māori e kōrero ana mō te huri a te tangata hei manu, hei ika, aha atu rānei. He maha hoki ngā kōrero mō te tangata ka whakarite i tōna tinana ki te takoto o te whenua. Ka whakaatu ēnei tirohanga i te whanaungatanga ita a te tangata ki te taiao.
Ko te taunaha whenua he tikanga ka whakaingoa te rangatira i tētahi rohe whenua mō tētahi wāhanga o tōna tinana. Ko Tamatekapua te rangatira o runga i a Te Arawa i rere mai i Hawaiki. I tōna kitenga i te kūrae o Maketū ka kī a ia, ‘Te kūrae rā mō aku whakatipuranga. Ko te kūreitanga o taku ihu!’ 1
Ko Tia anō tētahi i haere mai i runga i a Te Arawa. Ka titiro a ia ki te takiwā o Rangiuru ka kī, ‘Te toropuke i runga rā, ahu mai ki ngā maunga nei, ko te takapū o Tapuika!’ 2
Ko Mananui Te Heuheu te ariki o Ngāti Tūwharetoa i ōna rā. Ka ūhia e ia tōna mana me tōna tapu ki runga i ngā whenua i tōna rohe mā te whakarite i aua whenua ki tōna tinana. Inarā te whakamārama a tana mokopuna a Tūreiti Te Heuheu:
I takoto nui tōna tinana. Ko tētahi o ōna kūhā ki runga o Tītī-o-kura ko tētahi ki runga o Ōtāiri. Ko tētahi o ōna pakihiwi ki runga o Paretetaitonga ko tētahi ki runga o Tūhua. Ko tōna māhunga ki runga o Tongariro, ko tōna tinana ka hora ki runga o Taupō. I pēnei te mahi kia noho tapu te whenua he wāhi mō tōna mana nui. 3
I ngā rā o mua kāore he wehewehe i te tangata mai i te taiao. Ka kitea te ora o tētahi hapori i te oranga o tō rātou taiao. Hei tauira atu, mēnā kei te paruparu ngā wai o tētahi wāhi, he tohu tērā kei te raruraru te iwi o taua rohe. Koianei te pūtake o te kaitiakitanga.
Mā ngā mahi ka pai te noho a te hapori me te taiao. Ko ngā mahi pērā i te hopu manu, te ono kai, te hī ika ka whakahaerehia ai i runga i tēnei āhuatanga. Ko ētahi o ēnei tūmomo mahi ko:
He uri a Tāmati Ranapiri nō te iwi o Ngāti Raukawa. I te tau 1895 ka tuhi kōrero a ia mō ngā tikanga a tōna iwi mō te mahi i te kahitua, he mātaitai ka kitea i tātahi mai Paekākāriki ki Taranaki.
Kāore i whakaaetia te wahine e rere ana tōna toto kia haere ki te mahi mātaitai….kāore i whakaaetia te kai māoa. Ki te puta tētahi wahine e rere ana ōna toto ki te mahi mātaitai, ka taea te mātaitai i taua rā anake. Aoinaake, kāore rawa e kitea he mātaitai ki taua ākau i te mea kua neke kē rātou i taua ākau ki te ākau kei raro i te mana o hapū kē. 1
Ko te pūtake o te kupu kaitiakitanga ko te tiaki. Ko te tikanga o te tiaki ko te atawhai, ko te manaaki, ko te ārai, ko te whakamarumaru. Nā reira ka takea mai te kupu tiaki i ngā whakaaro mō te manaaki me te ārai, nā reira te matatika mō te tiaki.
Ko te kaitiaki he tangata he rōpū rānei ka noho ki te manaaki, ki te atawhai, ki te ārai, ki te tiaki. Ko ngā atua ngā kaitiaki tūturu o te ao Māori – hei tauira atu, ko Tāne te atua o te wao nui, ko tāna he tiaki i te wao me ngā mea katoa ki roto. Ka whai ngā kaitiaki katoa o muri mai i te tauira he mea takoto e ngā atua.
Ko te maha o ngā hapū me ngā whānau ka noho hei kaitiaki mō tētahi wāhi pēnei i tētahi roto i tētahi ngahere rānei. Ka ngana rātou ki te pupuri i ngā taonga o te taiao, ki te whakaea i ngā pānga kino ki te taiao, ki te pupuri hoki i ngā kōrero tuku iho.
Ko te kupu a ngā iwi o Te Arawa mō te kaitiaki ko te ‘hunga tiaki’. Anei te whakamārama a Huhana Mihinui.
Ka whakamahi a Te Arawa i te kupu ‘hunga’, kāpā te ‘kai’, whai anō te ‘hunga tiaki’. Ko te tikanga o te ‘hunga’ ko tētahi rōpū he kotahi ō rātou whakaaro. Ka hāngai hoki te kupu ‘hunga’ ki runga i ngā kawenga o te hapori. Kāore e puta tēnei tirohanga i te kupu ‘kai’. I tua atu, ka kawea e te ‘hunga tiaki’ ngā whakaaro mō te manaaki manuhiri, te whakahaere me te ārai. Ka arongia te mana whenua o te hunga tiaki. 1
Ka āhei te noho a ētahi kararehe hei kaitiaki. Anei te whakamārama a Tāmati Ranapiri he kaumātua o Ngāti Raukawa mō tēnei āhuatanga:
Ko te manu taupunga ka noho mataara i te wā e kai ana te kāhui. Ka noho te manu taupunga ki te tiaki i te rākau e kainga ana; ki te tata mai he manu kē ki te kai, ka panaa e ia. 2
Ka noho te mana, te tapu, te mauri ki te pūtake o te kaitiakitanga.
Ka whakaatu te ngahere i tōna mana mā roto i ngā manu, ngā rākau me te takoto o te whenua. Ko te ora o ngā pua me ngā hua o ngā rākau, te nui o ngā manu e kai ana, koianei katoa ngā whakaaturanga o te kaha o te mana o te ngahere. Mehemea kei te ora rawa atu te ngahere, ka kīia e te Māori he matomato he māpua tōna āhua.
Ki te whakaputa e te ngahere tōna mana, me whakanoho ētahi tikanga tiaki. Ka hua i te tapu ko te rāhui.
E kore te ngahere e ora ki te kore tōna mauri. Mā te mauri ka hua te rākau, ka tau ngā manu, ērā mea katoa. I ngā rā o mua he nui, he kaha ngā tikanga whakahaere i te ngahere. Ka karakia ngā tohunga i runga i te ika purapura arā te kōhatu mauri hei pupuri i te mauri. Ka tiaki rātou i te mauri o te ngahere kia puta ai te mana.
Anei te kaumātua o Ngāti Raukawa a Tāmati Ranapiri hei whakamārama:
Ko te mauri te mana nui rawa atu taka iho nō ngā atua, e hua ai te kai ki te ngahere kia kore ai e ngaro, kia kore ai e riro kei wāhi kē. He mauri kei roto i te whenua, kei ngā awa me ngā roto. Mehemea kāore he manu i tētahi maunga i tētahi ngahere rānei, kāore rānei he kai kei tētahi awa…ka whakanōhia he mauri … 1
Ko te rāhui he aukati ka ūhia ki runga i tētahi wāhi kia kore ai e āhei te tango i nga rawa o taua wāhi. Hei tauira atu, ki te tūpuhi ngā ika rānei, ngā manu rānei, ngā rākau rānei o tētahi wāhi, ka whakataungia he rāhui ki runga i taua wāhi taea rawa atu ki te wā ka ora anō aua ika, aua manu, aua rākau. Anei he tauira nā Hirini Moko Mead:
Ko te rāhui hei tiaki i ngā hua o te whenua, o te wai….he rangatira a Tukuha i ōna rā…nāna i whakatū he pou rāhui ki Te Rautāwhiri. Tū ana taua pou ki taua wāhi; kia tae rawa ki te wā ka hiahia a Tukuha ki te rāhui i ngā tuna o te awa o Rangitāiki ka whakairi e ia tētahi o ona kākahu koroua ki te pou. Ka kite te iwi i tērā ka mōhio rātou kua rāhuitia te tuna. Inarā tōna ingoa Te Rautāwhiri (ngā rau he mea kōwiri ki runga i te pou) ka tohu ki te mea i tū tēnei wāhi hei pou rāhui mō tētahi wā roa. 1
Tērā te moka o Murihiku i Te Wai Pounamu, ka whakamahia e Ngāi Tahu ētahi momo rāhui ki reira:
Ko tētahi tauira mai Ngāi Tahu kīia ai ko te wakawaka (ngā paenga rohe tauranga ika i waenganui i ngā hapū….Hei tauira o te rāhui noa, ko te manu nei ko te hākuai…e ai ki te kōrero ko te hākuai te kaitiaki o te tītī. Ka rongo ana te taringa ki te tangi o te hākuai i te pō, he tohu tērā me mutu te mahi tītī mō te tau. Ka tau tēnei rāhui ā, tae rawa ki te tau hōu. 2
I te tekau tau atu i 1980 ka tau te rāhui a Ngāi Tahu ki runga i ngā kaimoana.
Nā Rakiihia Tau i uhi te rāhui ki runga i te rohe pōtae o Ngāi Tahu….i kōrerongia te rāhui i tētahi hui a te iwi ka tū ki Rāpaki i bte tau 1986. Ka tukua te kawenga mō te rāhui o ngā kaimoana ki ngā kaiwhakahaere o te iwi. I tēnei momo rāhui, kei ngā marae o Ngāi Tahu te mana whakaaea te tango mātaitai. 3
Kei te hoki mai te kaha o te kaitiakitanga i ēnei rā. Kei te tahuri ngā iwi ki te hanga me te whakaputa i ō rātou mātauranga tuku iho mō te kaitiakitanga i ō rātou hapori, i ō rātou rohe. Kei te whakahokia mai te ora ki te taiao, kei te whakahokia mai ko ngā mōhiotanga tuku iho o te iwi mō tō rātou rohe.
He maha ngā tauira mō te kaitiakitanga i ēnei rā.
Arā tonu ngā wero ki te kaitiakitanga i ēnei rā. Me mārama ngā tāngata ki ngā tikanga o mua pērā i te mana, te tapu, te mauri, kātahi ka whakahāngai ki tēnei te ao hurihuri.
Tērā tētahi wero nui, te nanao a tauiwi ki te tikanga o te kaitiakitanga. Hei tauira atu, mō te tiaki i tētahi ngahere, tētahi awa rānei, ka whai wāhi mai ki ngā nekeneke te hunga nō rātou te whenua, ngā kāwanatanga ā-rohe, te iwi o taua takiwā, ka mutu, he tirohanga tō tēnā, he tirohanga tō tēnā ki te ao me ngā mea nui o te ao.
Kua whakakuhuna te kaitiakitanga ki ētahi ture. Tērā te Resource Management Act 1991 me tōna whāinga kia taea ngā rawa o te taiao i runga i wairua tiaki pai. E ai ki te ture nei, me aro te hunga whāwhā ki ngā rawa o te taiao ki tēnei tikanga o te kaitiakitanga.
E ai ki te ture, ko te kaitiakitanga, ko ‘te tiaki a te tangata whenua i ngā rawa o tētahi wāhi i raro i ngā tikanga Māori, i runga hoki i te whakaaro penapena’.
I whakakuhuna te kaitiakitanga ki te Ture Foreshore and Seabed Act 2004.
Nā te mea kua whai wāhi a ia ki te ture, kua kaha te whāia o ngā whakamārama o tēnei mea te kaitiakitanga. Kei te tautoko ngā iwi i te whakatairangatanga o te kaitiakitanga. Nā tana whakakuhu i te kaitiakitanga ki ngā ture, kei te tāpae te kāwanatanga i ngā pānga me ngā tūmanako a ngā iwi ki mua i te hapori whānui. Ka noho ētahi iwi ki te whiriwhiri kōrero me ngā rōpū pēnei i ngā kāwanatanga ā-rohe, me te aha, kei te rērere tonu ngā kōrero mō te kaitiakitanga me te wāhi mōna i roto i ngā kaupapa tiaki i te taiao o Aotearoa.
He huarahi te kaitiakitanga e tareka ai e te Māori te hāpai i ngā kawenga me ngā tūmanako a ō rātou tūpuna. I tua atu, mā roto i te kaitiakitanga ka āhei a tauiwi ki te āta whakaaro mō te taiao me te whanaungatanga o ngā mea katoa i te ao, tae atu ki ngā rautaki tiaki i te taiao.
Garven, Peter, Marty Nepia, rātou ko Harold Ashwell. Te whakatau kaupapa o Murihiku: Ngai Tahu resource management strategy for the Southland region. Te Whanganui-a-Tara: Aoraki Press, 1997.
Grace, John Te H. Tuwharetoa: a history of the Maori people of the Taupo district. Tāmaki-makau-rau: Reed, 1992 (nō te tau 1959 tāngia tuatahitia ai).
Kāwharu, Merata, ētita. Whenua: managing our resources. Tāmaki-makau-rau: Reed, 2002.
Marsden, Māori, rāua ko Te Aroha Henare. ‘Kaitiakitanga: a definitive introduction into the holistic worldview of the Māori.’ Kei The woven universe: selected writings of Rev. Māori Marsden, ētita Te Ahukaramū Charles Royal, 54–72. Ōtaki: Estate of Rev. Māori Marsden, 2003.
Mead, Hirini Moko. Tikanga Māori: living by Māori values. Te Whanganui-a-Tara: Huia, 2003.
Ranapiri, Tāmati. Ngā reta ki a Elsdon Best. MS papers 1187. Alexander Turnbull Library, Te Whanganui-a-Tara.