He korero whakarapopoto
Te ingoa o te iwi, ngā tūpuna
I heke mai a Ngāti Toa (ko Ngāti Toarangatira rānei) i te waka a Tainui; ko Hoturoa te rangatira. Ko tētahi o ngā uri whakaheke o Hoturoa, ko Tūpāhau. Tērā tētahi mahi rongonui āna, i tukua e ia tana hoariri kia ora ai. Nō muri mai karangahia ai tōna iwi, ko Ngāti Toarangatira – te iwi māia, te iwi toa.
He māia, he toa te mokopuna a Tūpāhau, i tapaina ko Toarangatira anō.
Ngā whenua
I ēnei rā kei te tonga-mā-uru o Te Ika-a-Māui ngā whenua o Ngāti Toa, me kī, kei Porirua me te takutai Kapiti.
Te heke ki te tonga
Ko Kāwhia te kāinga tūturu o Ngāti Toa, kei te taha hauāuru o Te Ika-a-Māui. Nā ngā rīriri ki ētahi atu o ngā iwi o Waikato i ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1820, ka neke whakatetonga a Ngāti Toa ki te takiwā o Kapiti. I tētahi o ā rātou hekenga, ka tūpono tētahi o ō rātou tira ki tētahi taua o te hoariri. Ko te nuinga o te tira nei o Ngāti Toa, he wāhine. Ka kākahungia e Te Rauparaha ngā wāhine ki ngā kākahu rangatira, ka whakatūria rangatirahia rātou ki ngā taha o ia ahi, o ia ahi, e pōhēhē ai te hoariri he ope nui tērā e mātaki rā rātou. Karangahia ai tēnei wāhanga o te heke, ko te Heke Tahutahu Ahi. I tā rātou taenga atu ki Taranaki, ka whakatā rātou mō ētahi marama.
I te hikinga anō ki te huarahi, ka whai atu ā rātou haumi o Taranaki. Nā te ururua o te huarahi i haerea e rātou, tapaina ai tēnei wāhanga o te heke, ko te Heke Tātaramoa. Kīia ai te whānuitanga o ngā hīkoi, ko te Heke Mai-i-Raro.
Ngāti Toarangatira, ngā piki me ngā heke
Atu i te tau 1820 ki te tekau tau atu i 1840, ko Ngāti Toa te iwi kaha ki ngā rohe o te takutai o Kapiti. Ko Te Rauparaha tō rātou kaiārahi. Raupatutia ai e Ngāti Toa ngā whenua i te Tauihu o te Waka a Māui me te tonga-mā-uru o Te Ika-a-Māui. Heoi, nō te taenga o ngā tāngata whai Pākehā, ka whakatauhia e rātou, he iwi whakatuma a Ngāti Toa. Whāia, ka heria mauheretia e te kāwanatanga a Te Rauparaha. I muri mai, ka pēhia a Ngāti Toa, ka hokona te nuinga o ō rātou whenua kei ngā taha e rua o Te Moana-a-Raukawa.
Te iwi i ēnei rā
Ko Te Rūnanga o Toa Rangatira te māngai o te iwi te kaiwhakahaere o ōna whenua me ngā rawa o te iwi. Kei te rapu paremata te rūnanga mō ngā whakawhiunga a te kāwanatanga ki runga i a rātou i ngā tau ki muri. I te tau 2013, tata atu ki te 4,500 ngā uri o Ngāti Toa.
