Ngāti Toarangatira

Identity

Te pūtake

Heke ai te iwi o Ngāti Toa (ko Ngāti Toarangatira) i te waka o Tainui. Kei te pepeha nei ngā whakamarama mō ngā whenua o ngā iwi o Tainui.

Mōkau ki runga, Tāmaki ki raro
Mangatoatoa ki waenganui
Ko Pare Waikato, ko Pare Hauraki
Ko te Kaokaoroa-o-Pātetere.

Ko Tūpāhau rāua ko Toarangatira

He uri whakaheke a Tūpāhau nō Hoturoa, te rangatira o te waka o Tainui. I noho a Tūpāhau ki Kāwhia, i te tai hauāuru o te Ika-a-Māui; koinei te taunga otinga o Tainui.

Ka taka ki tētahi rā, ka tohe a Tūpāhau rāua ko Tāmure mō te taki i ētahi karakia. Ahakoa ka ngana a Tūpāhau kia tau te rongo, kaha rawa te pukuriri a Tāmure, ka pakanga rāua. Ahakoa he rahi kē ake ngā toa o te hoariri, i eke panuku te taua o Tūpāhau. Ka rere a Tāmure; ka whāia, ka mau i a Tūpāhau. Heoi ka tukua e Tūpāhau tana hoariri, ka kī, ‘Nā te toa o te tamaiti rangatira, i te rā e whiti nei’. Nō te whakataunga o te rongo, ka puea te ingoa o Ngāti Toarangatira hei ingoa mō te iwi o Tūpāhau, ina rā he kupu whakarite tēnei ingoa mō te māia, te kaha o ana toa. Whakarāpopotongia ai te ingoa ki Ngāti Toa.

I ngā whakapaparanga 15 -20 ki mua whānau mai ai a Toarangatira, te mokopuna a Tūpāhau. I a ia e tamariki ana, ka ngana a Toarangatira ki te whai i ngā tauira a tōna koroua. He toa ia ki ngā mahi a Tūmatauenga. Ko te taiaha tana tino rākau pakanga. Ka eke a Toarangatira hei rangatira mō te iwi, hauware ake tōna tuakana. Nā tēnei āhuatanga ka tū ko ia hei mana nui ki te rohe o Kāwhia.

Te hekenga ki te tonga

Ka noho a Ngāti Toa ki Kāwhia mō tētahi wā tino roa. I ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1820, nā runga i ngā tautohetohe me ngā riri ki ētahi atu iwi o taua takiwā, ka wehe atu a Ngāti Toa i Kāwhia. Ka whai atu ana haumi, arā, a Ngāti Rārua, a Ngāti Koata, a Ngāti Te Akamapuhia. Ka neke whakatetonga rātou ki ngā takiwā o Te Moana-a-Raukawa me te whanga o Porirua.

Ko Porirua te takiwā ko Takapūwāhia, ko Toarangatira te whare. Koinei te wāhi hui ai te iwi ki te wānanga i āna take maha. He tohu te whare mō te mana o Ngāti Toa.

Migration from the north

Taka rawa ki te tekau tau atu i 1820, kua roa te wā e pakanga ana a Ngāti Toa ki ngā iwi o Waikato ki uta, mō te mana o Kāwhia me āna rawa katoa. Whāia, ka whakahauhia e Te Rauparaha te iwi kia heke whakatetonga, ki te rohe o Kapiti, ki ngā whenua me ngā rawa o taua rohe, e tata atu hoki ai rātou ki ngā Pākehā hoko pū.

Te wehenga atu i Kāwhia

Ehara i te mea ngāwari te wehe atu i Kāwhia; mai anō i te taenga o te waka a Tainui i te rau tau 1300, ko Kāwhia te kāinga tupu o te iwi. Nā tō rātou hingatanga i te pakanga whakamutunga ki a Waikato rāua ko Ngāti Maniapoto, ka whāiti a Ngāi Toa ki te pā o Te Arawī kei te tonga o Kāwhia. Ka hia marama e whakapaea ana taua pā e te hoariri.

Te Heke Tahutahu Ahi

Mei kore ake te ngākau aroha o tētahi o ngā huānga o Te Rauparaha i roto i te taua o Maniapoto, tērā tonu pea kua ngaro te iwi katoa. Heoi anō, ka tukuna rātou kia wehe atu i Kāwhia. Koinei te tīmatanga o tā rātou heke. I mua i tō rātou wehenga, ka kōrero a Te Rauparaha ki te iwi, ka poroporoaki ki ngā whenua papatipu o ōna tīpuna. Ka anga tana titiro ki Kāwhia, ka waiatahia e ia tana waiata tangi rongonui mō te kāinga ka wehe nei rātou: ‘Tērā ia ngā tai o Honipaka, ka wehe koe i ahau.’

Kia tata ratou ki te awa o Mōkau, ka tūpono te tira wāhine a Te Rauparaha ki tētahi taua o Ngāti Maniapoto. Ka whakakuhuna e Te Rauparaha ngā wāhine ki ngā kākahu kahurangi, ka tohua rātou kia tū ki te taha o tēnā, o tēnā ahi, e pōhēhē ai te hoariri he ope taua nui rātou. Nō konei i tapaina ai te wāhanga tuatahi o te heke, ko te Heke Tahutahu Ahi. I manaakitia a Ngāti Toa e āna huānga o Taranaki, pērā i a Ngāti Mutunga.

Te Heke Tātaramoa

Ka noho a Ngāti Toa ki Taranaki mō ētahi marama – he whakatupu kai, he rapu hoa mō te hekenga ki te tonga ngā mahi. Ahakoa he mano tāngata, neke atu tō rātou rahi, he tokomaha ngā wāhine, tamariki, kaumātua i roto, ka mutu, me hīkoi rātou mō te hia rau kiromita; ka mate ētahi i te huarahi.

Inā te uaua o te heke nei. He maha ngā tutukitanga ki ngā iwi whakataratara o te taha tonga o Taranaki, o Whanganui, o Manawatū, o te takiwā hoki o Horowhenua. Nāwai ā, ka tae a Ngāti Toa me ana haumi ki te rohe o Kapiti, ko te otinga tērā o te wāhanga tuarua o te heke mai i Taranaki ki Kāpiti. Nā te ururua o te huarahi i haerea e ratou, i tapaina tēnei wāhanga o te heke, ko te Heke Tātaramoa.

Te whakanui i ngā heke

Ko te ingoa whānui mō ngā heke, ko te Heke Mai Raro. Ka taka ngā tau ā, ka whakatūria he wharenui, ko Te Heke Mai-i-raro, hei whakanui i ngā heke. I whakatuwheratia te whare i te tau 1997 ki te marae o Hongoeka ki Plimmerton, kei kō atu i te wāhi i tū ai a Taupō, te pā o Te Rauparaha.

19th century: rise and fall

Ngā rohe i Te Wai Pounamu

He wā uaua te heke i te kāinga tupu o Kāwhia ki te rohe o Kapiti. Hāunga tērā, nō muri ka hua he painga ki a Ngāti Toa. Nō te tau 1824 ka toa a Ngāti Toa rātou ko ana haumi i tētahi pakanga nui ki ngā iwi i a rātou te mana mō te rohe o Kapiti i mua. Nā taua toanga, ka tū te mana o Ngāti Toa ki Te Moana-a-Raukawa, e taea ai te totoro ki Te Wai Pounamu, ki te taonga nui nei, te pounamu. Ka toa te iwi i roto i ngā pakanga ki ngā iwi o Kurahaupō i te tau ihu o te waka a Māui, ka riro anō he whenua ki a Ngāti Toa.

Te rangatiratanga o Te Rauparaha

I te hainatanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840, kua tū te mana o Ngāti Toa ki ngā taha o Te Moana-a-Raukawa. Nā Te Rauparaha i tutuki tēnei āhuatanga. He pūkenga ki te ārahi i te riri, he tangata whakaaro nui, he hinengaro tuwhera ki ngā ariā hōu. He maha ngā wā ka whai ia i te huarahi ngāwari, kāpā te riri. Nā tana mōhio me pēhea te whakahoahoa ki iwi kē, i taea ai te eke me te noho ki ngā whenua i Te Moana-a-Raukawa. Nāna hoki ngā mahi tauhokohoko i whakatenatena, i a ia ka pōwhiri i ngā kaipuke kia tau ki Kapiti, me tana whakahau kia noho ngā kaipatu tohorā, ngā tauhokohoko ki waenganui i a Ngāti Toa. Nā whai anō whiwhi ai a Ngāti Toa ki ngā painga nui rawa atu i ngā umanga nei. Ko te moutere o Kapiti te pokapū o ēnei mahi.

Ngā whakamātautau a te Pākehā

I muri i te tau 1840, ka whakatauria e te kāwanatanga tōna mana ki runga i ngā whenua, me ngā wai o Te Moana-a-Raukawa. I ngana a Ngāti Toa ki te tautiaki i ō rātou whenua. Ko te kaupapa tēnei i patua e Ngāti Toa tētahi rōpū e rūri ana i ō rātou whenua ki Te Wairau (Blenheim) i te tau 1843 hei whakatū i tētahi nōhanga Pākehā. Waihoki, kia taka ki te tau 1846, kua kahakoretia e te kāwanatanga ngā rangatira matua o te iwi. I kahakina a Te Rauparaha e Kāwana Hōri Kerei hei mauhere, i taututea a Te Rangihaeata ki wāhi kē. I te korenga ake o ōna rangatira, ka hokona e te Karauna te nuinga o ngā whenua o Ngāti Toa i ngā taha e rua o Te Moana-a-Raukawa.

Ngāti Toa today

Te Rūnanga o Toa Rangatira

I ēnei rā, he maramara noa iho o ōna whenua i te rohe o Te Moana-a-Raukawa kei te toe mai ki a Ngāti Toa. Nō te tau 1989 whakatūria ai Te Rūnanga o Toa Rangatira (te manatū o te iwi) hei tiaki i ngā whenua me ngā rawa i mahue ki te iwi. Pōtitia ai ngā mema tekau mā toru o te rūnanga ki te tiaki, ki te whakatū hoki i te mana o Ngāti Toa.

Ngā mahi a te iwi

Nuku atu i te 70 ngā kaimahi a te manatū, e mahi ana i ngā kaupapa hauora, tiaki taiao, whakahaere hapori, tiaki tāpoi, hao ika, whai kerēme o Tiriti o Waitangi, ngā mahi rangahau, ngā hākinakina, tae atu ki te whakawhanaketanga o ngā tikanga a Ngāti Toa hei painga mō ngā uri whakatipu.

Ngā kerēme a Ngāti Toa

I tua atu, he kaiārahi te manatū mō te iwi, i te rapunga kia ea ngā hara o ngā kāwanatanga ki runga i a Ngāti Toa. Nō te marama o Hune 2003, i rongohia e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi te kerēme a Ngāti Toa ki Te Wai Pounamu. Ka noho ngā māngai o te kāwanatanga ki roto i a Toarangatira, te tupuna whare o Ngāti Toa. Ka rongo rātou i ngā mamae i pā ki te iwi o Ngāti Toa i roto i ngā tau 150 kua pahemo.

Te aranga ake

He mea tino nui tēnei ki te iwi o Ngāti Toa. I te whakapuakitanga o ngā kōrero tuku iho a Ngāti Toa, ka ea te hūpē, te roimata, te mamae, ngā mauāhara i pā ki te iwi i ngā mahi a te Karauna. He nekehanga nui tēnei e tū kaha anō ai te mana o te iwi, pērā i ngā rā ki mua.

He nui ngā piki, ngā heke kua pā ki te iwi o Ngāti Toa i roto i ngā tau. Hāunga tērā, he iwi kaha a Ngāti Toa, kei te tū mataara ki te tūtaki i ngā whakamātautau o tēnei ao hurihuri. I runga i tēnā, e whai tikanga tonu ana te haka a Te Rauparaha, mai anō i te wā i titoa e ia i te tau 1820, tatū noa ki ēnei rā, inā, ‘Ka mate, ka mate, ka ora, ka ora!’.

Facts and figures

Ngā tuakiritanga ā-iwi

I ngā tatauranga o Aotearoa mai i te tau 1991 ka pātaihia ngā tāngata Māori nō tēhea iwi rātou.

Kei raro ko ngā nama e whakaatu ana tokohia ngā tāngata nō Ngāti Toarangatira (e whai pānga ana rānei ki ētahi atu iwi hoki). Kei raro anō whakaatuhia ai ngā iwi o ngā rohe nunui i te tatauranga o te tau 2013.