Kōrero: Ngāti Toarangatira

Whārangi 1. Te tuakiri o Ngāti Toa

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te pūtake

Heke ai te iwi o Ngāti Toa (ko Ngāti Toarangatira) i te waka o Tainui. Kei te pepeha nei ngā whakamarama mō ngā whenua o ngā iwi o Tainui.

Mōkau ki runga, Tāmaki ki raro
Mangatoatoa ki waenganui
Ko Pare Waikato, ko Pare Hauraki
Ko te Kaokaoroa-o-Pātetere.

Ko Tūpāhau rāua ko Toarangatira

He uri whakaheke a Tūpāhau nō Hoturoa, te rangatira o te waka o Tainui. I noho a Tūpāhau ki Kāwhia, i te tai hauāuru o te Ika-a-Māui; koinei te taunga otinga o Tainui.

Ka taka ki tētahi rā, ka tohe a Tūpāhau rāua ko Tāmure mō te taki i ētahi karakia. Ahakoa ka ngana a Tūpāhau kia tau te rongo, kaha rawa te pukuriri a Tāmure, ka pakanga rāua. Ahakoa he rahi kē ake ngā toa o te hoariri, i eke panuku te taua o Tūpāhau. Ka rere a Tāmure; ka whāia, ka mau i a Tūpāhau. Heoi ka tukua e Tūpāhau tana hoariri, ka kī, ‘Nā te toa o te tamaiti rangatira, i te rā e whiti nei’. Nō te whakataunga o te rongo, ka puea te ingoa o Ngāti Toarangatira hei ingoa mō te iwi o Tūpāhau, ina rā he kupu whakarite tēnei ingoa mō te māia, te kaha o ana toa. Whakarāpopotongia ai te ingoa ki Ngāti Toa.

I ngā whakapaparanga 15 -20 ki mua whānau mai ai a Toarangatira, te mokopuna a Tūpāhau. I a ia e tamariki ana, ka ngana a Toarangatira ki te whai i ngā tauira a tōna koroua. He toa ia ki ngā mahi a Tūmatauenga. Ko te taiaha tana tino rākau pakanga. Ka eke a Toarangatira hei rangatira mō te iwi, hauware ake tōna tuakana. Nā tēnei āhuatanga ka tū ko ia hei mana nui ki te rohe o Kāwhia.

Te hekenga ki te tonga

Ka noho a Ngāti Toa ki Kāwhia mō tētahi wā tino roa. I ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1820, nā runga i ngā tautohetohe me ngā riri ki ētahi atu iwi o taua takiwā, ka wehe atu a Ngāti Toa i Kāwhia. Ka whai atu ana haumi, arā, a Ngāti Rārua, a Ngāti Koata, a Ngāti Te Akamapuhia. Ka neke whakatetonga rātou ki ngā takiwā o Te Moana-a-Raukawa me te whanga o Porirua.

Te pepeha mō te iwi

Ko Tainui te waka
Ko Hoturoa te tangata
Ko Ngāti Toarangatira te iwi.

Ko Porirua te takiwā ko Takapūwāhia, ko Toarangatira te whare. Koinei te wāhi hui ai te iwi ki te wānanga i āna take maha. He tohu te whare mō te mana o Ngāti Toa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mīria Pōmare, 'Ngāti Toarangatira - Te tuakiri o Ngāti Toa', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-toarangatira/page-1 (accessed 14 May 2024)

He kōrero nā Mīria Pōmare, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017