Kōrero: Whare Māori

Whārangi 2. Ngā pūtaketanga

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā kōrero tīpuna

Kei roto i ngā kōrero tuku iho a te Māori ngā kōrero mō te waihanga whare, me tōna hono i te taiao, i ngā tīpuna me te whakapapa ki te ao tukupū. I roto i te hanganga o te whare haere ngātahi te tangata me te ao tūroa. Ko ōna taipitopito katoa kei roto i te hanganga o te whare. 

Ruatepupuke

Kei ngā kōrero a Ngāti Porou ko Ruatepupuke te tipuna i ahu mai i te whare whakairo tuatahi ki Te Tai Rāwhiti. Nōna e whakaora ana i tana tama i te whare o Tangaroa a Huiteananui, ka tūpono ia ki ngā hanganga whakairo tuatahi. Ka kitea e tū tekoteko mai ana te tama ki runga i te whare; he utu tēnei mōna i hara ki a Tangaroa. Ko te takenga mai tērā o  te whakairo whare i ngā atua. 

Te wānanga o Te Rāwheoro

Ka hoki a Ruatepupuke rāua ko tana tama ki te ao mārama. Ka riro mai anō  ngā whakairo i roto o Huiteananui, ā, ka tītokona ki roto i tōna whare hou i a Te Rāwheoro. Ka noho ko ēnei whakairo hei tauira tuatahi mō ngā whare whakairo o roto i a Ngāti Porou. I waenganui o te rautau 1800 e haere tonu ana te wānanga o Te Rāwheoro ki Ūawa, ā, nō te rautau 1900 ka whakaarahia anō.

He tipuna whare

Kei hea atu i te ingoa tipuna hei kārangaranga ingoa mō te whare whakairo. Ko te whare he tinana tonu. He kanohi (te koruru) tōna, he ringa (ngā maihi) ōna, he waha (te kūwaha) tōna, he tuaiwi (te tāhuhu) tōna, he rara (ngā heke) tōna. 

Te tāhū whakaheke

Kei ētahi whare whakairo ngā whakarākai tātai whakapapa. Arā, ko te tekoteko te tipuna, ā, heke iho ko ngā kōwhaiwhai me ngā poupou ōna uri whakaheke. 

Te Wharenui 

E ai ki tētahi kaituku kōrero Pākehā mō te wharenui, ‘ka mihia te wharenui anō nei he tangata: ehara i te whare noa iho, hei noho mā te tangata. Ki tā te ahurea Pākehā, nō te ao kōhatu ēnei momo whare e aronui ana tōna aroaro, tōna mahau, me tōna poho. Engari me anga kē ki te whakaaro ake; he tipuna tonu te whare: arā, ka mihi ki tōna kanohi, kaua ki tōna tinana, ki tōna kumu rānei.1

Te mihi ki te whare

I te wā e whaikōrero ana te tangata, me mihi te tangata i te whakairo anō nei kei te ora anō ērā whakairo. Inā ka huataki te kaikōrero kua kī ia, ‘E te whare e tū mai nei, tēnā koe’. Ka mihi te kaikōrero ki te whare anō nei he tipuna ora ia. 

Te anganui ki te rāwhiti

Ko te whare whakairo anō te tauira o te ao hurihuri. Ko te pou tuarongo te onamata, ko te pou wharau te inamata me te anamata. Ko te aroaro o te whare ka anganui ki te rāwhiti, ki te kāinga tahi o Hawaiki. Kei tua, ko te pare, ko te mahau, ko te paepae kaiāwhā. 

Kei ngā whare katoa ōna ake tikanga ā-hanga, ā-iwi, ā-wairua hoki. Hei aha hoki te whakaaro he wāhi noa te whare me te ātea i waho. 

Kupu tāpiri
  1. B. McKay, ‘Maori architecture – transforming Western notions of architecture.’ Fabrications 1 and 2 (December 2004), p. 8. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Deidre Brown, 'Whare Māori - Ngā pūtaketanga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/whare-maori/page-2 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Deidre Brown, i tāngia i te 22 Oct 2014