Kōrero: Te Whutupaoro Māori

Whārangi 4. Te rīki Māori – hitōria

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te tīmatanga mai i Aotearoa 

I tīmata te rīki i Aotearoa i ngā tau tīmatanga o te rautau 1900. Whai muri i te haere whutupaoro o te tau 1905-06 ki Piritana a te tīma o Aotearoa, ka pā mai te kore pūtea ki ētahi o ngā kaitākaro, ahakoa he nui kē te huanga moni ki te Uniana Whutupaoro o Aotearoa (NZRFU). Koia nei tētahi o ngā kaupapa i ungaunga ai te whakaaro kia whakaritea he haere rīki ki tāwāhi i te tau 1907-08; ka mutu tokowaru ōna kaitākaro kapa Ōpango o mua. Katoa ngā kaitākaro i whiwhi hua, anā, ka tapā ko te ‘All Golds’.

Te tīma Māori ki Ahitereiria

I te tau 1908, ka whakaritea e te kaitākaro kapa Ōpango o mua a Albert Asher, he tīma ‘Māori Katoa’ hei tākaro rīki ki Ahitereiria. I mua i te wehenga i Aotearoa, ka whakamōhio ia i te hunga pāpāho e haere kē ana te tīma ki te tākaro whutupaoro uniana, kei whakahētia te haere. Ka mau te tīma ki te mahara o ngā kaimātakitaki o Ahitereiria, nā te pārekareka o te āhua tākaro. Nō te hokinga mai o te tīma, ka whakaritea e Asher he tākaro i ngā tāone matua o Aotearoa, ka whakawhiti hoki ētahi o ngā kaitākaro Māori ki te tākaro rīki - te kēmu a te 13 tāngata. I te tau i muri mai, ka whakaritea anō e Asher tētahi haere ki Ahitereiria, anā, ka toa te tīma Māori i te tākaro matua ki Ahitereiria 16-14. Koia nei hoki te tīma rīki tuatahi i mau ai te tohu o te kiwi i te poraka (ka mutu, ka noho ko tēnei te tohu mō te tīma ā-motu). 

Te Poari Rīki Māori

Ka hīkina anō te kaha o te tīma riki Māori mā te whakatūranga o te Poari Rīki Māori i te tau 1934. Ko te kairangi tuatahi mō te poari ko Kīngi Korokī, te  Kīngi Māori, nā, ka mau tonu i te Kīngitanga tēnā tūranga, tae noa mai ki tēnei rā.

E toru tau i muri mai, ko te toanga nui rawa o te tīma Māori o Aotearoa 16-5 ki te tīma Kangarū (te tīma ā-motu o Ahitereiria) i te Papa Tākaro o Carlaw. Ko George Nēpia te haika; ko ētahi atu o ōna hoa tākaro ko Jack Hemi rāua ko Steve Watene, ka mutu, he taunga kē hoki rāua ki taua tūranga, heoi, ka tākaro i tūranga kē, kia whai tūranga ai te toa hākinakina rā, a Nēpia.

Te tukinga a te tīma Māori ki te tīma o Wīwī

Ka whakataetae te tīma rīki Māori ā-motu ki te tīma Wīwī i te tau 1955, ā, ka toa 28-20. I te tau 1960 ka whakataetae ki a Wīwī, ka hinga 23-12. I te tekau tau 1960 ka kuhu mai he kaitohutohu hou mō te tīma Māori, ko Tommy Newton.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Malcolm Mulholland, 'Te Whutupaoro Māori - Te rīki Māori – hitōria', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whutupaoro-maori/page-4 (accessed 28 April 2024)

He kōrero nā Malcolm Mulholland, i tāngia i te 5 Sep 2013, updated 1 Jan 2015