Kōrero: Te Whutupaoro Māori

Whārangi 3. Te whutupaoro uniana i te tau 1949 ki te tekau tau 2000

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

He haeretanga ngātahi i te tau 1949

I te kapa Ōpango e haere ana i Āwherika ki te Tonga i te tau 1949, ka tukua hoki te kapa Ōpango Māori ki Ahitereiria, arā, i taua tau anō. I te mea kua aukatia te kuhu o ngā kaitākaro Māori ki te tīma tākaro ki ngā Piringipaka, tokoono ngā kaitākaro o te kapa Ōpango i roto kē i te tīma Māori – ko Brownie Cherrington, ko Peter Smith, ko Ben Couch, ko Ron Bryers, ko Kiwi Blake, ko Tori Reid. Nā te momo o ngā kaitākaro pūkenga pērā, ka tau rite te whakataetae ki Ahitereiria, arā, kotahi te toanga ki ia tīma, ā, he taurite te kēmu tuatoru. He pērā anō hoki te toanga i te tau 1958 i te whakataetae a te kapa Ōpango Māori ki ngā toa o Ahitereiria.

Ka hinga i a Āwherika ki te Tonga 

I te tau 1956 ka tākaro te tīma Māori ki te tīma o Āwherika ki te Tonga. Tōna 60,000 kaimātakitaki i hui atu ki te papa tākaro o Eden Park ki Tāmaki, ka hamahamahia te kapa Ōpango Māori e te manuhiri, e 37-0. I te tau 2010, ka puta i te kaitākaro whurupēke o mua a Muru Walters te whakapae, nā te Minita Māori, nā Ernest Corbett, i tohutohu te kapa Ōpango Māori me hinga kē rātou.

Te āhua Māori

I te tekau tau 1950, me te tekau tau 1960, ka ngoikore te wairua toa o te kapa Ōpango Māori, me te auē a te tokomaha ki te ngaromanga o te āhua tākaro Māori. Tērā te whakapae a te tini, nā te hūnuku ki te tāone noho ai ka noho ko ngā kaiako whutupaoro he Pākehā kē. Ko te wā i kitea nuitia ai tēnei mate, ko te hinganga i te whakataetae ki a Tonga i te tau 1969.

Menemene, ahakoa te mamae

Ka whakataetae te kapa Ōpango Māori ki te kapa Ōpango i te tau 1973, me te kī taurangi a te kaitohutohu o te kapa Ōpango, a J. J. Stewart tērā ka whakapōhane ia ki waho i te Poutāpeta o Ākarana ina hinga te kapa Ōpango i te kapa Māori. Kāore e kore, e āwangawanga ana a Stewart, i te toenga 27 mēneti, ā, e taurite ana ngā tatau 8-8. Heoi anō, ka tere ngā tarai e rua a Bruce Robertson, nā reira, kāre a Stewart i mate ki te whakatutuki i tāna i kī taurangi ai.

Te tekau tau 1970

Ko te kakenga o te whutupaoro Māori i te tekau tau 1970, i puta ngātahi me te whakatūranga o Waka Nathan, kaitākaro Ōpango o mua hei kaiako i te tau 1971. I rongonui ai a Waka, nāna i kōkiri te āhua tākaro a te Māori ake. Tokomaha ngā kaitākaro Māori o taua wā i eke ki te taumata kapa Ōpango o te motu: Ko Tane Norton tēnā, ko Billy Bush, ko Kent Lambert, ko Eddie Stokes, ko Vance Stewart, ko Bob Barber, ko Ken Going, ko Sid Going, ko George Skudder, ko Buff Milner hoki.

I te tau 1975 ka toa tuatahi te kapa Ōpango Māori ki a Tonga. Ko Tonga te tīma ‘kēhua’ ki te kapa Ōpango Māori, inā ngā tākaro e whā mai i te tau 1960, kīhai i toa.

Te whutupaoro Māori i te tekau tau 1980

Ko te tekau tau 1980 te wā o ngā haere tauaro e rua nei, inā hoki, i te tau 1982 ka haere rātou i Wēra me Paniora ka hinga i a Swansea, i a Llanelli me te tīma Wēra XV. E ono tau ki muri, ka haere anō rātou ki Itari, ki Wīwī, Ki Āketina me Peina, nā, ka toa i ngā kēmu tekau i raro i te Kāpene o te kapa Ōpango, o Buck Shelford. Ka kīia e ia, he momo tākaro whutupaoro tino whakamīharo, arā, he ‘champagne rugby’.1

Te tekau tau 1990 i raro i a Matt Te Pou

He wā hou te tekau tau 1990 mō te whutupaoro Māori. Mai i te tau 1995, i raro i ngā ārahitanga a te morehu pakanga o Whitināmu nei a Matt Te Pou, ka toa te kapa Ōpango Māori i ngā kēmu 33 o ngā kēmu 38, ā, ka toa rātou ki a Āketina, ki a Ingarangi me Kotirangi. Ko te whakataetae ki ngā Raiona o Piritana i te tau 2005 te kēmu whakamutunga mō Te Pou hei kaitohutohu. Kātahi anō te kapa Ōpango Māori ka toa ki ngā Raiona, i ngā tākaro e whitu mai i te tau 1930.

Te tekau tau 2000

Ko te tau 2010 te kotahi rau tau i toa ai te kapa Ōpango Māori ki te tīma New Zealand Barbarians, ki a Airani, ki a Ingarangi hoki. Āpiti atu ki tēnei, i whakapāha te Kāwanatanga o Āwherika ki te Tonga i te aukatinga o ngā kaitākaro Māori mai i ngā tīma kapa Ōpango o mua. Whai muri atu ka whakapāha anō hoki te Uniana Whutupaoro o Aotearoa,  me te Uniana Whutupaoro o Āwherika ki te Tonga.

Kupu tāpiri
  1. Quoted in Malcolm Mulholland, Beneath the Māori moon: an illustrated history of Māori rugby. Wellington: Huia, 2009, p. 217. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Malcolm Mulholland, 'Te Whutupaoro Māori - Te whutupaoro uniana i te tau 1949 ki te tekau tau 2000', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whutupaoro-maori/page-3 (accessed 29 April 2024)

He kōrero nā Malcolm Mulholland, i tāngia i te 5 Sep 2013, updated 1 Jan 2015