Whenua
E rua anō ngā aronga mō te kupu, whenua. Ko te wāhi e pā ai te iho ki te tinana koirā te pito. Ko te wāhanga e pā ana ki te whenua, koirā te rauru. Kei waenganui ko te iho.
Whai muri i te whānautanga, ka kawea te whenua ā, ka tanua ki runga i ngā whenua papatipu o te tamaiti rā. E haere tonu ana tēnei tikanga i ētahi whānau. Ko te iho he mea waiho ki te kōrua o te rākau tapu, ki te take rānei o tētahi pou rāhui. Ko tētahi rākau e tanua ai ngā iho, ko te rākau hīnau nei a Te Iho-o-Kātaka.
He ekenga tamarikitanga
Ka kīa te tamaiti kātahi nei ka ako ki te takaporepore, he owhaowha, i eke ai te kōrero, ‘Kia owhaowha te tamaiti, kātahi ka tohia.’
Ngā mana tuku iho
He maha ngā tūmomo kawa i tākina mō te tamaiti. I roto i te kawa o te tohi ka tāuwhiuwhia te tamaiti ki te wai. Me he tāne ka tohia ki a Tūmatauenga, ki a Rongo rānei, heoi me he wahine ka tohia ki a Hineteiwaiwa. Whai muri i tēnei ko te kawa o te pure. Whai muri i ngā karakia me ngā whaikōrero, kātahi ka taki hākari ngā pakeke me te whānau. Ka wetea ngā tapu i runga i taua hunga mahi rā i te karakia whakanoa.
Ahakoa i haere te tikanga o te ure haea ki Te Moananui-a-Kiwa, ka whakarērea tērā tikanga i te taenga mai ki Aotearoa.
‘Tū reiti’ – Ariki o Tūwharetoa
Ko tā ētahi iwi he whakatangi i te pūtātara i te whānautanga mai o te tama mātaamua. I te whānautanga mai o te mātaamua a Horonuku Te Heuheu rāua ko Tahuri Te Tuaki, ka whakatangihia te pūtātara i te pōhēhē kua whānau mai he tamaiti tāne – heoi he wahine kē te tamaiti. I te whānautanga mai o te tama ka tapaina ia ko Tureiti Te Heuheu, arā, nā te mea i whānau tōmuri mai.
Te opeope tamariki
Ka whakamahia te angiangi me te kohukohu i mua i te hangā o te kope. Ko te moenga wahakura o te tamaiti ka whakairohia i te harakeke.
Ka waha haere anō te whaea i tana tamaiti ki runga i te tua.
Whāngai ū
E rongohia ake ana ngā pōhewa mō te wai ū me te whāngai ū ki roto i ngā tuhinga me ngā mahi toi a te Māori, atu i te mōteatea ki te whare whakairo.
I mua i te taenga mai o tauiwi, i whāngaia ngā pēpē ki te wai ū anake. He maha ngā painga o te whāngai ū atu i tērā o te hononga o te māmā ki tana tamaiti.
I mua i te whakawhānau kua miria ngā ū o te whaea hei whakangāwari i a ia mō te whāngai i tana pēpē. Hei āta whakamakere i te tamaiti i te wai ū, kua pania te ū ki te wai kawakawa.
E pakari ai ia ki te ngau kai, ka ngaungauhia e te whaea te taro, te kūmara rānei, ā, ka tuhaina mai mā tana tamaiti. He karakia anō mō ngā tamaiti e whakaputa ana i o rātou niho.
Oriori
Ko te oriori he waiata mō te tamaiti. He hōhonu noa ake tōna tikanga, ina rā kei roto e kōrerohia ana ngā whakapapa me ngā kōrero tuku iho o tōna whānau. Kei te haere tonu tēnei tikanga o te tito oriori mō te tamaiti.
Pēnā ka hua te whānautanga o tētahi tamaiti rangatira hei whakakotahi i ētahi iwi, kua whakanuia ki roto i ngā kupu o te oriori. Ko ētahi oriori e rongonuitia ana ko ‘Pō Pō!’, nā Enoka Te Pakaru o Te Aitanga-a-Māhaki i tito me ‘Pinepine te kura’, te oriori mō Te Umurangi o Ngāti Kahungunu. Ka heke mai te tipuna nei i a Te Whatuiapiti.
Whāngai
E haere tonu ana te tikanga o te whāngai i roto i te ao Māori. He mea whakapūmau tēnei i te matemateāone o te whānau me te iwi. Ka whakatipuhia ēnei tamariki ki waenganui tonu i ngā aroaro o ngā pakeke tūturu.
