Kōrero: Ngā umanga

Whārangi 3. Ngā whai wāhitanga mō te hinonga Māori

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

I ngā tau tōmuri o 1900 ka panoni ngā āhuatanga mō Māori mā te whai i ngā mahi mō rātou ake. I mua atu, ka whai ngā Māori i ēnei tūmomo mahi kia whai oranga ai, nā te korenga o ngā mahi me te kore whai pūkenga. Hāunga i tēnei wā, he maha ngā oranga hou kei te mākete, tae atu ki ngā mahi whakaora i te reo me ngā tikanga.

Ka noho ko te Ture Tiriti o Waitangi 1975 hei tūāpapa whakatau i ngā nawe Māori me te Karauna. Nō te whakaotinga o ngā whakataunga kerēme, kua āhei te Māori te whai oranga.

Te ahuwhenua ki te mahi whakarato

Whai muri i te tau 1981, ka tahuri ngā Māori mai i ngā mahi ahuwhenua ki ngā mahi ratonga.

Ka piki ake ngā mahi ratonga nā te hiahia ki te tikanga whakaaro Māori ki roto i ngā ao kiriata, pouaka whakaata, reo irirangi, pūoro, hoahoa hoki. Nō te horapatanga o ngā akoako reo Māori, ka kaha ake ngā kamupene whakaputa puka a te Māori.

I whakatūhia Te Māngai Pāho hei whakarato i ngā reo irirangi Māori me ngā hōtaka whakaata, reo irirangi hoki. I hua ake a te Māngai Pāho, i tētahi kokoraho tiriti.

Te tikanga whakaaro me te pakihi

I ngā tau tōmua o 2000, ka tū ko te tikanga whakaaro Māori hei tauwehe mai i ngā mahi pakihi Māori ki ērā o tauiwi. Nō konei ka mana te tū o te tikanga whakaaro Māori ki waenganui i te hapori, ā, ka nui ake ngā pakihi Māori, i whakatūhia ki roto i ngā ao ohanga, hokohoko, tāpoi, hao ika, toi, kai hoki.

Ngā mahi nui e toru

Tērā te wā, ko te hao ika, te ahuwhenua me te poro rākau ngā mahi pakihi nui a Māori mā. Hāunga ngā huarahi mō Ngāi Māori kei reira tonu, kua tahuri te reanga Māori hou ki ngā ao kiriata, hoahoa, kai hoki hei oranga mō rātou.

Ko te ao tāpoi te ahumahi nui rawa – ko te hiahia a te hunga turuhi he mātakitaki i te Aotearoa tūturu rawa. Kāre i kō atu i te Māori hei whakaatu i te taha Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Matene Love and Tyron Love, 'Ngā umanga - Ngā whai wāhitanga mō te hinonga Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-umanga/page-3 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Matene Love and Tyron Love, i tāngia i te 11 Mar 2010