Kōrero: Ngā toi ana

Whārangi 2. Ngā hoahoa toi ana

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā tūmomo tae

Nā te aronuku whenua, me te kanorau takiwā ka hua ake ngā momo toi o tēnā rohe, o tēnā rohe. Ko te nuinga o ngā toi ana ki Te Waipounamu he mea tā ki te waro pango i whakahanumitia ki te ahowhare, te hinu, me ētahi anō kīnaki. Ka kitea nuitia ngā toi whero puta noa i Te Waipounamu. He takiwā anō ka kitea i te taha o ngā toi pango. He maha ngā tae o ētahi o ngā toi.

Nā te takoto noa o te rino ōkai, he ngāwari noa te tangotango, te whakahanumi hoki ki te tae whero. He karaka ētahi, he kura ētahi.

Ko ngā tae kōwhai, tae mā, tae kikorangi hoki i ahu mai i ngā putunga uku, putunga manawa whenua hoki. He wā ka whakamahia te uku mā ki ngā papa kōhatu pōuriuri i Te Waipounamu. He onge te tae kikorangi ki ngā toi ana. E kitea nuitia ana te tae pango me te whero ki te tonga o Waitaha, engari he onge ki te nuinga o ngā wāhi. 

Ngā kīnaki waituhi

I te tau 1918 ka whakaputaina te tikanga mahi i te tae pango mō te toi ana ki roto i te Journal of the Polynesian Society. ‘He mea tahu ngā peka o te rākau monoao, ka uta ki runga whāriki, kātahi ka wakua ki te ipu. Kātahi ka kotēhia te kāpia me ngā hua o ētahi atu rākau ki roto i te ipu. Ka makaia anō te hinu o te weka ki roto kia puta ai tētahi tae kāore i mātotoru, kāore i kōrahirahi.’ Ko te hua ko tētahi tae “e kore e waimeha noa”.1

Te whai pānga ki ētahi atu toi

He whai pānga tata ngā hoahoa o ngā toi ana ki ērā o te toi tā moko, whakairo, kōwhaiwhai hoki. Ko ēnei tūāhua katoa ka whakatauira i te hononga wairua o te tangata ki ōna tūpuna, ki ōna atua. 

Ngā rerekētanga ā-rohe

E ai ki ngā taunaki whaipara tangata i āta urutaungia te toi o Hawaiki ki ngā rohe me ngā kokoru puta noa i Aotearoa. I hua tēnei āhuatanga i ngā heke mai i wāhi kē, i moutere kē. Hei ētahi toi ka puta he manu, he tangata manu, he ika, he kurī me ētahi atu kīrehe e kitea nui ana ki Te Waipounamu, kāpā ki Te Ika-a-Māui.

He maha ngā whakairo, ngā tānga kōkōwai rānei kei te roto o Tarawera, me ētahi atu wāhi o Rotorua puta atu ki Kaingaroa. Ki Te Waipounamu he nui ngā tānga ko ō rātou waka mōkihi kei roto. Ko ngā wāhi whaipara i Taranaki he mea whakairo ki ētahi tūāhua kāore e kitea ki wāhi kē. Kei Taupō me Tokoroa ētahi toi e rite tahi ana ki ērā i Te Waipounamu. He rite tonu hoki ngā toi ana o Rēkohu ki ērā i Te Waipounamu. 

Ngā toi mēra

I te tau 2012 ka whakaputaina e Poutāpeta Aotearoa ngā raupapa o ngā toi ana ki te pokapū o Te Waipounamu. Ko ētahi toi ko te Pouākai (i kitea ki Pareora); ko tētahi tiki (nō Maerewhenua); ko te tokorua e toko ana i tō rāua mōkihi (nō Ōpihi); ko Te Puawaitanga, he kiwi e puta ana i tōna hua (nō Waitaki) me tētahi taniwha (nō Ōpihi).

Ngā haehaenga 

Ko ētahi o ngā peita pango he mea whakaawaawa kia kitea mai te papamuri pākeho. E kite nuitia ana tēnei tikanga ki te raki o Ōtākou. Ko Te Pouākai tētahi o ngā tino toi o reira. He tohu tērā ko tēnei tētahi o ngā wāhi tawhito rawa. 

Ngā manu ngaro

He onge anō ngā toi whakaatu i ngā manu kua ngaro i te tirohanga kanohi. Ko tētahi tauira taiea o te moa kei roto i te ana paku ki te awa o Pareora ki te tonga o Waitaha. Kei tētahi o ngā whārua tūtata tētahi peita pango o te pouākai kei runga i te tuanui o tētahi ana. Nō ngā tau tōmua rawa ēnei mahi toi. 

Kupu tāpiri
  1. H. Beattie, ‘Traditions and legends collected from the natives of Murihiku (Southland, New Zealand).’ Journal of the Polynesian Society 27, no. 107 (1918), p. 149. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Brian Allingham, 'Ngā toi ana - Ngā hoahoa toi ana', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-toi-ana/page-2 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Brian Allingham, i tāngia i te 22 Oct 2014