Kōrero: Ngā mātua

Whārangi 3. Te whakaawe mātua

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā rerekētanga

Kua ōrite haere te manaaki tamariki a te whānau Māori ki ō tauiwi. Nā te noho taone, te rerekē haere o te whānau, te pupū ake o te mahi a te wahine whai mahi me te roa ake o te wā mahi a te hunga pēperekōu, rerekē ai te manaakitanga a te whānau.

Ōrua mai i te whāititanga o te pā harakeke, kua kore te haere a ngā mātua kia whai tohutohu mai i ōna kaumātua, tungāne, whaea kēkē, mātua kēkē rānei. I mua ko te noho tahi. Nō konei tahuri ai te mātinitini ki te whai rauemi, mōhiohio hoki mō te whakatipu tamariki.

Ngā putanga ā-hanga, ā-hapori

Ka hua mai te āhua o te whakatipu tamariki a te Māori i te āhua o tōna moemoe me tōna makarutanga.

Taipakeke whānau tamariki

Otirā he tōmua ake te whakawhānau tamariki a te wahine Māori i tērā o tauiwi. I te tekau tau mai i te tau 1950 ki te 1960, he tōmua anō te whakawhānau tamariki a te hunga wāhine o Aotearoa. Hāunga rā te kaha rerekē o te whānau tamariki a tauiwi, kāore i ōrite te rerekētanga mō te Māori.

I te tau 2006, e 26 tau te toharite o te wahine Māori mō te whānau tamariki. Ko te tauritenga atu ki te Pākehā, e 31 tau. Kei runga ake anō te taiohi Māori i ngā tatauranga whānau tamariki. Nā reira kāre ngā whaea Māori e whiwhi tohu mātauranga teitei, kāre rānei e whai hoa piripono. He taero nui tēnei hei whakauaua i te taumaha o te whakatipu tamariki. Hāunga he painga anō tō te whakawhānau mai i te wā taikaha, arā he poto noa te wā whakamamae i ngā hapūtanga, i ngā whakawhānautanga rānei; me te waimeha iho o ngā mōrearea hauātanga.

Te pā harakeke

Nā te panonitanga o te whānau Māori ka rerekē anō te ako a ngā mātua i ā rātou tamariki. Atu i te tau 1981 ki te tau 2006, ka piki te rahi o ngā whare mātua takakau Māori mai i te 13 ōrau ki te 24.4 ōrau. Ka piki anō te mōrahi o ngā whare whānau maha o te Māori mai i te 4.7 ōrau ki te 8.3 ōrau. He nui ngā painga ka heke ki ēnei tamariki, nā te mea kua whai hua rātou i ngā pākeke katoa o te whare.

Ngā pānga ōhanga

Nā ngā panonitanga ki te ōhanga me te pāpori i te tekau tau 1980 me te tekau tau 1990 ka taka te hunga rawakore ki roto i te puranga paru, i pāpāngia te hunga tamariki tauiwi mai, Māori mai hoki. Whai atu i ngā māharahara o te hunga mahi ko te memehatia o te utu ki ngā whānau mahi. Mohoa nei kua puta ngā pūtea āwhina noho me te pūtea tāke mō te hunga mahi me ngā whānau.

I te tau 2006 e 73.2 ōrau te tau toharite utu a te Māori i ō te 100 ōrau o Tauiwi. I roto i te tatauranga whai toiora i te tau 2008, kō ake i te 11 ōrau o te Pākehā, 17 ōrau o te Māori me te 23 ōrau o ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa i whakaae kāre i a rātou te pūtea hei whakatutuki i ā rātou utu ia rā. Nō konā ka puta ko te rawakore, tērā ko te mate ahotea me te huri kōaro i ā rātou tamariki. E whakangāwarihia ana ētahi o ngā raruraru ōhanga i te tītaringa o ētahi pūtea tautoko mō ngā whānau utu-iti me ngā whānau mata iti, pērā i te Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Cindy Kiro, 'Ngā mātua - Te whakaawe mātua', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-matua/page-3 (accessed 16 April 2024)

He kōrero nā Cindy Kiro, i tāngia i te 5 May 2011, updated 1 Jun 2017