Nā te kai apu a te Pākehā, kua riro te nuinga o ngā whenua o ngā iwi o te takutai ki Whāngārei. Whai muri i ngā rohe o Hauraki, o Waikato, o Taranaki, ko te rohe o Tāmaki te rohe e mau ana te Māori i te iti rawa o ōna whenua, ki te tātaitia mā ia tangata.
Kia tae ki te tau 1860, kua riro te 42% o ngā whenua o ngā iwi o te takutai o Whāngārei. Kia tae ki te tau 1865, e 1.6 miriona eka (e 650,000 heketea) kua tangohia, ā, taka rawa ki te tau 1890, e 25% anake o ngā whenua katoa e puritia tonutia ana i te ringaringa Māori. Ka eke ki te rau tau 1900, kei te murua tonutia ngā whenua. Kia tae ki te tau 1939, e 5% anake o ngā whenua katoa e mau ana i te Māori – e 10 eka (4 heketea) mō ia tangata. I pēhia anōtia te ōhanga o ngā iwi ki-tai, i te murunga o ngā mahinga ika me ngā whenua i ngā moutere o Aotea, o Hauturu, o Taranga, o Marotiri, o Tawhitirahi me Aorangi, hei whenua rāhui tiaki taiao.
Te Poari Kaitiaki o Ngāti Wai
I ngā tau tōmua o te rau tau 2000, i raro i Te Poari Kaitiaki o Ngāti Wai, ka tukuna he kerēme e ngā iwi o Whāngārei ki-tai ki Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Tū kaha ana rātou i ngā take tiaki taiao, pērā i te keringa o ngā kirikiri i te one o Pākiri, te whakamate i te kiore i te moutere o Hauturu, te rāhuitanga hoki o ngā tohu whenua nui ki te iwi.
