Kōrero: Ngā iwi o Whāngārei

Whārangi 2. Ngā iwi o Whāngārei

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngare Raumati

Ko Ngare Raumati tētahi o ngā iwi tawhito rawa ki ngā takiwā whakateraki o Whāngārei. Ko te pokapū o tō rātou whenua papatipu, ko Te Rāwhiti. I roto i te rau tau 1700 ka riri a Ngare Raumati rāua ko Ngāpuhi, ka raupatuhia te rahi o ōna whenua, i te toronga o Ngāpuhi atu i Kaikohe, ki Te Waimate, ki roto hoki o Pēwhairangi.

Ngāi Tāhuhu

Ko Ngāi Tāhuhu anō tētahi iwi tawhito nō te taha raki o Whāngārei, nō Pēwhairangi hoki. Hei uri rātou mā Tāhuhunui-o-te-rangi, te rangatira o te waka a Moekākara. Ko ngā pā o Ngāi Tāhuhu ka tū ki Pouērua, ki Pēwhairangi, ki te whārua o Mangakāhia, ki Whāngārei, ki Te Ārai, tae rawa atu ki Ōtāhuhu i Tāmaki-makaurau. Kia tae ki ngā tau pokapū o te rau tau 1800, kua iti te rohe whenua o te iwi ki te taha whakarunga o te awa o Te Wairoa me te taha whakarunga o te whārua o Mangakāhia. Ko Tāhuhupōtiki te tama, te mokopuna rānei o Tāhuhunui-o-te-rangi, ka moe i a Reipae, te wahine rangatira o Waikato.

Ngāti Wai

Whakaheke mai ai te iwi o Ngāti Wai i a Manaia (te rangatira o Māhuhu-ki-te-rangi, o Ruakaramea rānei), ka mutu, he iwi tūturu rātou nō Whāngārei. Ko Ngāti Wai he iwi noho ki te takutai. Ko tō ratou ingoa i ahu mai i Manawahuna, he ana kei raro i a Motu Kōkako. Ka noho ngā tohunga ki reira wānanga ai i te ia o te wai tai ka rere i te ana - ka tohu ki te pai, ki te kino rānei. Ka mōhiotia a Ngāti Wai he iwi marau, he iwi tauhokohoko i ngā ara moana. Whakapapa ai a Ngāti Wai ki ngā tīpuna o ngā takiwā atu i Whangaroa ki te raki, ki Tāmaki i te tonga, mawhiti whakaterāwhiti ki ngā moutere o Hauturu (Little Barrier Island) me Aotea (Great Barrier Island), i nōhia e Ngāti Rehua, he hapū nō Ngāti Wai. I ēnei rā, kei te taha raki me te taha tonga o Whāngārei te nuinga o te iwi e noho ana. E noho ana a Ngāti Wai ki te taha o ētahi atu iwi noho takutai, pēnei i a Ngāti Kahu rātou ko Te Whānauwhero, ko Te Ākitai, ko Te Panupuha.

Te Parawhau

Ko ngā kāinga o Te Parawhau, kei te taha raki me te taha tonga o Whāngārei, hoki ana ki te tuawhenua. He hononga tata ō te iwi nei ki a Ngāti Wai, ki a Ngāpuhi, ki a Ngāti Whātua, ki te tipuna ki a Tahuwhakatiki, tētahi o ngā kaiārahi o te waka a Te Arawa i tōna paenga ki Whāngārei. E ai ki tētahi kōrero, ko te ingoa o Parawhau, mō te hanga pōito kupenga mai i te rākau whau. Tērā anō tētahi kōrero, mō te pani i ngā tūpāpaku ki te pia o te rākau whau. He kōrero anō mō tētahi wā i whakapaetia te iwi ki runga i tētahi maunga i Whāngārei. Ka hakaina e te tipuna e Para tana haka, ka ara ake te iwi ki runga, ka patua te hoariri. Nāwai, ā, kua huri te ingoa o taua maunga, mai i Parahaka (te haka a Para) ki Parahaki.

Ko Patuharakeke rātou ko Ngāti Kahu, ko Ngāti Manuhiri, ko Te Ākitai

Ko Patuharakeke rātou ko Ngāti Kahu, ko Ngāti Manuhiri ko Te Ākitai, he huānga iwi nō Ngāti Wai me Te Parawhau. Noho pū ai ratou ki ngā tāhuna atu i te taha tonga o Whāngārei ki Mahurangi. Ko te ingoa o Te Ākitai, mō te ākina o te tinana o tētahi o ō rātou tipuna e ngā toka tū moana. He iwi tawhito a Ngāti Kahu, e hono ana ki a Ngāti Kahu o Muriwhenua.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā iwi o Whāngārei - Ngā iwi o Whāngārei', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-iwi-o-whangarei/page-2 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017