Ngā iwi
Ko ngā iwi o Marutūahu, ko Ngāti Rongoū, Ngāti Tamaterā, Ngāti Whanaunga, Ngāti Maru, Ngāti Pāoa. Noho ai ngā iwi nei ki te rohe o Hauraki. Heke katoa ai rātou i a Marutūahu, tētahi tipuna nō ngā iwi o Tainui.
Te tipuna a Marutūahu
Ka noho a Hotunui, te matua o Marutūahu ki Kāwhia. I reira, ka whakapaengia e tōna hunaonga, e Māhanga i tāhae purapura kūmara a Marutūahu. Ahakoa kāore i kitea te tika, te hē rānei o taua whakapae, i wehe a Hotunui ki te rohe o Hauraki noho ai. I mua i tōna wehenga ka puta tana kōrero ki tana wahine e hapū ana, ‘Ki te puta he tamāhine, whakaingoatia ki a Paretūahu. Ki te puta he tāne, whakaingoatia, ko Marutūahu.’
Ka haere atu a Hotunui ka noho ki Whakatīwai, kei te taha tonga o te pae o Hauraki. I a ia i Hauraki, ka pā ngā whakawhiunga o te rawakore. Ka hipa ngā marama, ka whānau mai tā rāua tama ko tana wahine, ka whakaingoatia ko Marutūahu. Kia pakeke te tamaiti nei, ka maranga ia ki te tai rāwhiti, ki te rangahau kei hea ake tōna matua. I tana taenga ki te taha uru o te rohe o Hauraki, ka tūtaki ia ki tōna matua, ka kite ia, kua tūkinotia ia mō tētahi wā roa. Ka whakatakariri a Marutūahu, ka mārō tana whai kia eke anō te mana o tōna matua. Ka pakanga ia ki ngā iwi tangata whenua, ka riro mai ngā whenua o Whakatīwai. Ko ngā paenga o te takiwā nei, ko Te Tāpapakanga-o-Puku ki te raki, ko Kaiaua ki te tonga.
Ko Hauraki te Whenua:
E tohu ana te pepeha nei i te mana motuhake o ngā iwi o Marutūahu:
Ngā puke ki Hauraki ka tārehua.
E mihi ana ki te whenua
E tangi ana ki te tangata.
Ko Moehau ki waho
Ko Te Aroha ki uta.
Ko Tīkapa te moana
Ko Hauraki te whenua
Ko Marutūahu te tangata.
Ngā tamariki a Marutūahu
Ka tū te pā o Marutūahu ki Whakatīwai, ka moea e ia ētahi wāhine teina tuakana. Tokorima ngā tamariki i puta – Tamatepō, Tamaterā, Whanaunga, Te Ngako, Tāurukapakapa. Nō muri ka tū ngā tamariki nei hei tipuna taketake o ngā iwi o Marutūahu, ka hora ō rātou mana ki te whenua atu i Mahurangi i te raki ki Katikati kei te takiwā o Ngā Kurī a Whārei. Ko ngā rohe whenua i taka ki raro i te mana o ngā iwi o Marutūahu, ko Tāmaki-makau-rau, Te Hapū-a-Kohe, Piako, Ōhinemuri, Wairoa, Moehau (Coromandel), Whangamatā. I ēnei rā, e mau tonu ana ngā here o ngā uri o Marutūahu ki te rohe whānui nei e mōhiotia ai, ko Hauraki. Kei ngā wāhi o te rohe ōna marae.
