Kōrero: Ngā iwi o Marutūahu

Whārangi 4. Ngā taonga whakahirahira a Marutūahu

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Marutūahu te mauri

He rite te tipuna a Marutūahu ki ētahi atu rangatira arā, he nui āna taonga hei tohu ki tōna rangatiratanga. Ko tētahi o ēnei taonga, he whakapakoko pakupaku nei e kīia ai he mauri, pēnei i te kūmara tōna rahi. Whakamahia ai te mauri nei e Marutūahu hei tohu ki tana mana ki ngā whenua o Hauraki. Ko tētahi wāhi i whakahaerehia ētahi karakia pēnei, ko ētahi toka kei te pito whakateraki o Waiheke. Koinei anō te wāhi takina ai ngā karakia i ngā waka a Tainui rāua ko Te Arawa i tō rāua hekenga tuatahi ki Aotearoa.

Ka puritia te mauri rā ki te moutere o Repanga (Cuvier Island), heoi nō te pikinga o Tamaterā ki te tūranga o tōna matua, ka tangohia e ia te mauri i taua wāhi. Te āhua nei i heria e ia te mauri rā ki Katikati, ki Whakatāne hoki. Mea rawa ake, ka ngaro taua taonga, i puritia rāneitia e ngā iwi o Mataatua. Nō te tekau tau atu i 1890, kitea anōtia ai i te iwi o Te Whānau-ā-Apanui. I te mutunga iho, ka whakanōhia te taonga nei ki te Whare Pupuri Taonga o Tāmaki-makau-rau.

Te whare whakairo a Hotunui

I tua atu i te whenua, ko te kura nui rawa ki ngā iwi o Marutūahu, ko te whare whakairo o Hotunui, e tū ana i ēnei rā ki te Whare Pupuri Taonga o Tāmaki-makau-rau. He mea whakairo a Hotunui e ngā tohunga o Ngāti Awa i te tau 1878. I tōna otinga, ka kohaina te whare hei taonga i te moenga o Mereana Mokomoko o Ngāti Awa ki a Wīrope Hōtereni Taipari o Ngāti Maru. He tauira whakamīharo tēnei o ngā mahi whakairo i te rau tau 1800. I te hekenga o ngā tau ka whakarērea, ka nōhia te whare e te pūngāwerewere. E tū pai ai te whare nei mō ngā rā maha kei mua i te aroaro, nō te tau 1929 nekehia ai ia, atu i Pārāwai (Thames) ki te Whare Pupuri Taonga o Tāmaki-makau-rau.

Te tipu aute

I whakamahia te tipu aute ki Te Moana-nui-a-Kiwa hei whatu tapa; nā te waka a Tainui te tipu nei i kawe ki Aotearoa. Nō muri ka whakanōhia te aute hei tohu mō te mōmona me te mana nui o ngā whenua o Hauraki. I kawea mai te aute e ētahi o ngā waka i heke mai i Hawaiki, ka whakamātauria tōna tipu ki tēnei whenua hōu. Kotahi anake te uru aute i ora, kei Waihīhī. I te paenga o te waka o Tainui ki taua wāhi, ka makere te wahine a Mārama rātou ko tōna tira, ka whakatōngia te aute ki reira. Kaha te tupu o taua aute. I whakaingoatia tēnei wāhi ko Te Uru-aute-o-Māramatahanga. I whakatupuria te aute ki te taha o te tūahu i whakatūria i te ūnga mai o Tainui.

E ai ki a Tukumana Te Taniwha, he kaumātua o Ngāti Whanaunga e ora ana i te wāhanga tuatahi o te rau tau 1900, e tipu tonu ana te uru aute rā i ngā tau tōmua o te rau tau1900. Ina rā te whakataukī e tohu ana i tōna nui:

Haere mai ki Hauraki, he aute tē awhea.

I whakaputaina te kōrero nei e Wīrope Hōtereni Taipari i tana pōwhiri ki ngā iwi o Waikato i te whakatuwheratanga o te wharenui o Hotunui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Ahukaramū Charles Royal, 'Ngā iwi o Marutūahu - Ngā taonga whakahirahira a Marutūahu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-iwi-o-marutuahu/page-4 (accessed 13 May 2024)

He kōrero nā Te Ahukaramū Charles Royal, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 22 Mar 2017