Kōrero: Kūmara

Whārangi 3. Ngā taputapu me ngā rua kūmara

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā taputapu i te māra

He maha ngā taputapu a te Māori mō te ngaki mara, arā ko te:

  • toki hengahenga – mō te kauhuri oneone
  • hoto – he momo kō he mea hanga i te maire
  • kō – mō te keri oneone. E 2 mita pea te roa. He teka kei ētahi kō hei takahitanga mō te waewae.
  • kāheru – he momo kō hei whakaahu oneone, hei tūkari kūmara.
  • puka – he kō mata roa.
  • tipi, pere rānei – paku noa te mata, ka whakamau ki te kakau hei ngaki tōtō, hei ngaki tarutaru.
  • ketu – he rite ki te hoe tōna hanga, hei pāpako i te oneone i mua i te hauhaketanga
  • patupatu – hei patu i te one kerepei
  • kōkō – whakamahia pēnei i te kō
  • timo – hei kūtoro i ngā tarutaru o te māra.

Te pupuri kūmara

Tipu ai te kūmara i te raumati; ā, hei te Maehe ka hauhake. Kīhai te kūmara e tipu i te hōtoke, nā reira me penapena ngā kōpura. Kua taunga kē ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa ki te pupuri kūmara ki roto rua; he mātauranga ia i kawea ki Aotearoa. Nā te takawai me te mahana o ngā rua kūmara, e kore ngā kōpura e pirau. Ko ngā toenga kāore i kainga i te hōtoke, ka pupuri, ka whakatō ā te raumati.

Ka waia ki te kai kūmara

Nō te taenga o te rīwai me ērā atu hua whenua ki Aotearoa, ka heke te kaha o te kai kūmara. Nō te pakanga tuarua o te ao kātahi anō ka whai a tauiwi i te kūmara. Ka reka ki ngā hōia o Amerika te kai i te kūmara, he rite ki tā rātou 'sweet potato'. Nō muri ka tahuri a tauiwi whānui ki te kai i te kūmara.

Rua kūmara

Puta i Aotearoa, kitea tonutia ai ngā wāhi o ngā rua kūmara tawhito. Ka hangaia e tēnā iwi, e tēnā iwi ōna ake momo rua. Ko ētahi rua he tapawhā te takoto, ko ētahi ka keria i ngā whenua papatahi, ki ngā tahataha hiwi rānei.

Ka mutu te tahu i ngā rua hei pana iroriki, ka tū ngā kūaha hei kati i ngā kiore me ngā āhuarangi kino.

Te kai kūmara

Ka waru i ngā kōpura iti, ka whakamaroke ki te rā kia pai ai te mahi kao. Ka kai mata, ka rūmaki ki te wai, ka penupenu, ka tunu rānei te kao ki roto hāngī.

Ka whai iho ētahi o ngā momo tunu i ngā kūmara rahi:

  • ki roto hāngī
  • ka tunu ka kīnaki ki te wai kina
  • te rorerore ki roto pungarehu
  • te kōhua, te koromamao rānei ki te ngāwhā
  • te waruwaru; kīia tēnei he roroi.
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Peter Adds, 'Kūmara - Ngā taputapu me ngā rua kūmara', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kumara/page-3 (accessed 28 March 2024)

He kōrero nā Peter Adds, i tāngia i te 24 Nov 2008