Kōrero: Kūmara

Whārangi 2. Te whakatipu kūmara

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā māra

Mō te kūmara, ka whakatō ki te oneone kua ahua, kua rārangitia. Ko te momo rārangi, ka rite ki te tohu 5 i runga i te pīrori. Ko ngā kōpura ka whakatō ki roto i ngā one he mea ahu. Ko ngā wāhi rawe rawa mō te whakatipu kūmara, ko ngā wāhi aupaki ka whitingia i te rā.

Te panoni oneone

He pai te one marewa mō te māra kūmara. Mō ngā oneone mātotoru, arā, ngā one tuatara, ka whakahanumi ki te kirikiri. Hei ētahi wā, mō ngā māra nui, he haerenga tawhiti ki te mau kirikiri mai.

Ko te whakapae, he pai atu te rere o te wai i ngā one kirikiri. Mā konei ka taea te whakatō tōmua i te kūmara, i te mea ka mahana wawe te one kirikiri hei kaupare i te hukapapa.

Ngā māra tawhito

Kitea noatia ai ngā mahuetanga o ngā māra tawhito me ngā taiepa kōhatu. Ki ētahi wāhi ka whakaahutia ngā kōhatu, ki ētahi wāhi ka takoto rārangi, ki ētahi atu wāhi ka haere ngātahi ēnei tikanga e rua. Kāore i te mārama he aha te tikanga o ēnei tāpaetanga kōhatu. Waihoki, he wā ka tipuria te kūmara ki te oneone kua tāpaea ki runga i ngā kōhatu, kia rite ai te mahana i ngā wā katoa. Heoi, arā atu anō pea he whakamārama mō aua putunga kōhatu; i te wawaenga o te papa i mua i te tiringa, ka whakaahutia ngā kōhatu putu, ka whakatōkia ngā kūmara ki waenganui.

Ngā ngārara kai kūmara

Taiāwhiotia ai ngā māra ki ngā ahuriri, arā, ngā taiepa pāpaku noa, hei whakaruruhau, hei kaupare i ngā pūkeko. Ka whakamōkaitia te karoro hei kai i te anuhe. He wā kua tahuna ngā rau kawakawa kia whakapoa, kia panaa te anuhe.

Ka uaua haere te whakatakoto māra

Kāore noa iho i roa te whakatipu i te kūmara ki tētahi wāhi ka pākeka, ka kaha kore te oneone. Nā reira, me whakarere taua māra, ka rapu wāhi hou. Ki ngā moutere o Te Moananui-a-Kiwa, e 20 – 25 ngā tau kātahi anō ka hoki te kaha ki te one i māratia. Heoi, ko te mate kē ki Aotearoa, ina waiho noa tētahi wāhi mārakerake, taihoa ka tipuria e te rarauhe. Nā te whīwhiwhi o ngā ake me ngā tā, he uaua tēnei tipu te huke ake; kāore he take o te tahutahu, ka wana anō hoki. Nā reira ka uaua haere te rapu whenua pai hei tiri māra hou.

Ka hoki mai te kūmara

I te tau 1969 ka tukua tētahi kohinga e hia rau o ngā momo kūmara o Aotearoa ki Hapani tiakina ai. Nō te tau 1988 ka tautokona e te tohunga huaota Ingarihi e David Bellamy tētahi haerenga o te rōpū Pū Hao Rangi ki Hapani, ki te whakahoki mai i ngā momo e iwa o te kūmara. Ko te whakapae, e toru o ēnei momo kūmara, arā, te taputini, te rekamaroa, te hutihuti – nō mua i te taenga o te Pākehā ki Aotearoa. Kei te tātaritia ngā pītau ira o ēnei kūmara kia mōhiotia te pono o ngā rangahau nei.

Ngā momo kūmara

I te rau tau 1800 ka tae mai ētahi atu momo kūmara i tāwāhi. He tere ake te whakatipu, he rahi atu ngā kūmara ka taea te whakatipu. I ahu mai ēnei momo i ngā kaipatu kēkeno, tohorā nō te raki o Amerika. I tēnei wā e toru ngā momo kūmara arumoni o Aotearoa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Peter Adds, 'Kūmara - Te whakatipu kūmara', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kumara/page-2 (accessed 26 April 2024)

He kōrero nā Peter Adds, i tāngia i te 24 Nov 2008