Kōrero: Kotahitanga

Whārangi 2. Ngā rōpū Kotahitanga i te tekau tau 1860

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Kīngitanga

Nō te tekau tau 1850 ka whakaarahia te huatau mō te Kīngitanga e Tāmihana Te Rauparaha rāua ko Hēnare Mātene Te Whiwhi. He whakapono hoki nō Te Whiwhi mā tētahi Kīngitanga rā anō e wawao i ngā whenua o te Māori. Ko te pūtake he whakakotahi i te iwi Māori ki raro i te awe o tētahi kīngi. I te huanga ake ka whiua te heitara he rōpū aukati hoko whenua (land league) te Kīngitanga.

I tū te hui whakatau kia kake te rangatira o Waikato, a Pōtatau Te Wherowhero ki te piki tūranga kīngi, i Pūkawa i te tau 1856. Ka whakatūria te pou haki,ā, ka titia ngā taura here maunga o ngā iwi o Te Waipounamu me Te Ika-a-Māui ki tērā whenua. I te tau 1858 ka pōtaea a Kīngi Pōtatau.

He maunga tū tonu

I te uinga o te ariki o te Tai Rāwhiti, a Te Kani-a-Takirau mō te kīngitanga ka whakautua, ‘Kua kīngi anō au i ōku tīpuna’. Ehara taku maunga i te maunga haere’.

Te Kīngitanga me ngā pakanga

He rangitahi te kīngitanga a Pōtatau – ina rā ka mate i te 25 o Hune i te tau 1860. Ko tōna piki tūranga ko tana tama ko Tūkāroto. Taro kau ake, ka whakaekea a Waikato e te kāwanatanga, i te tau 1863, i tōna wenerau ki te Kīngitanga. I te Ākuhata o 1864 ka tapā a Tūkāroto ki te ingoa Tāwhiao e Te Ua Haumēne. Nō te mutunga o te riri ka murua e te kāwanatanga te 1.2 miriona eka (485,622 heketea), ā, ka taui a Tāwhiao ki tua atu i te aukati ki te Rohe Pōtae o Ngāti Maniapoto. Nō muri mai ka karangatia ko ‘King Country’. Nō te tau 1881 rā anō ka hauraro a Tāwhiao i ōna patu me tōna kī taurangi ko te mutunga tērā o te pakanga i roto i te rohe o te kīngi. I te wā o te Pakanga Tuatahi o te Ao, ka tuaruatia e tōna mokopuna e Te Puea Hērangi te kōrero nei, ā, kāore i whakaaetia ngā tāne o Waikato kia uru ki te pakanga.

Te Hui i Kohimarama, 1860

I te marama o Hune i te tau 1860 ka whakatū a Kāwana Gore Browne i te rūnanga ki Kohimarama i Tāmaki-makaurau ki te whakamana i te kaupapa pakanga o te kāwanatanga ki roto o Taranaki. He maha ngā rangatira puta noa i tae atu, ā, ka whakahētia ngā iwi o Taranaki me te Kīngitanga. Ka mutu koinei hoki ngā iwi i tuku i a rātou ki te Kīngitanga ki te hui i Pūkawa. I taka mai tēnei rūnanga ki ngā pūkoro o te kāwanatanga.

Kātahi ka whakaritea te hui ki te Whakaputanga o te tau 1835 i runga i te hui ā-tau o te rūnanga. Ka mōhiotia tēnei hui ko Te Tiriti o Kohimarama, ko Te Kawenata o Kohimarama rānei.

Ngā Kaunihera Māori a Kerei

Whai muri i a Browne ko Kāwana Kerei me tana kaupapa rūnanga hou (ngā kaunihera Māori). Ka wehea ngā rohe Māori kia noho he whakarautanga (‘hundreds’ – koinei te kupu i Ingarangi mō ngā wāhanga o tētahi rohe). Ko tōna tikanga ka mahitahi ngā kaikōmihana ture ki ngā rangatira; waihoki me mahitahi ngā kaiwhakawā ki ngā wātene, karere Māori hoki. Heoi nā te uaua o tēnei whakaritenga me ngā pakanga whenua kāore i whakakitea.

Te Ua Haumēne

He maha ngā rōpū kotahitanga i tua atu i te ao tōrangapū. Ko ngā kupu taurangi ērā a te hunga poropiti Māori me te karanga whakakotahi i te iwi Māori.

Nā Te Ua Haumēne ko te whakapono Pai Mārire. Ka karangatia ōna iwi he Hauhau, ā, he tini ngā apataki i kuramahora i tōna Rongopai ki ngā whaitua katoa o Te Ika-a-Māui. Ko ōna akoako te maruwehi o ngā kaiārahi i te kotahitanga pēnā i a Kīngi Tāwhiao rāua ko Te Kōti (te kaiwhakaū i te Hāhi Ringatū), i a Te Whiti rāua ko Tohu hoki.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Kotahitanga - Ngā rōpū Kotahitanga i te tekau tau 1860', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kotahitanga/page-2 (accessed 24 April 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 20 Jun 2012