Te Īnanga
He ika iti te īnanga, ka rere whakarunga i ngā awa i te kōanga. E rima ngā momo māori; ko te inanga, te kōaro me te kōkopu ētahi. Kei tēnā iwi, kei tēnā iwi ōna ake ingoa mō ngā tūmomo wāhanga koiora o tēnei ika.
Huhu
E kainga tonutia ana te huhu e ētahi hapū, iwi Māori hoki o te ngahere me te tuawhenua. He mea tīkaro mai ēnei i te poro rākau kua popo. Ko tōna reka he rite ki te pata me te heihei.
Kōmata
He kai tonu te kākano kōmata (tī kōuka, tī kāuka rānei). Ko te kōmata tonu ka taea te kai mā te kōwiri, kātahi ka whatia mai i tōna take. Mai i konei ka tipu ētahi atu peka.
Ngā kākano harakeke
Ka taea te mahi rongoā ki ngā kākano kōnatunatu o te harakeke hei whakakorere i te tou.
Pikopiko
He pihinga rarauhe te pikopiko. E whitu noa iho ngā momo rarauhe o ngā momo e 200 ka taea te kai.
Ko te mouku te momo ka kaha kainga. Ko te huruhuru whenua te momo ka kaha tipu ki te ngahere takutai, ki te ngahere me ngā uru paina anō hoki.
I te puku o te Ika-a-Māui, ka āhei te kato pikopiko i te roanga o te tau.
Karaka
He kākāriki te hua o te karaka i mua i tōna maonga. Hei te raumati ka huri te āhua ki te karaka. He rite tōna reka ki te date, me te mango. He paitini te kano e hua ai te pararaiha. Whai muri i te tangohanga i te kiko o te hua, ka kōhuatia ngā kākano mō te 12 hāora kia pai ai tōna kai. Hei whakapuehu i ngā kākano ka taurakina ki te rā kia pahore te kiri. Kātahi ka tukitukihia te kākano hei puehu. He mea hanumi ki te wai, ā, ka hoatu ki runga ngārehu.
Karengo
He rimurimu tino reka te karengo (parengo rānei) ka whakamahia hoki hei rongoā, hei ipu kai, hei kōpaki koromamao rānei mō te ika, te kōura me ētahi atu kaimoana. He tino kaha te reka o te karengo, ā, ka taea te whakamaroke, te maka rānei ki roto hupa.
Toroi
He kūtai mata, he pūhā tunu, he wai kūtai hoki ngā kīnaki o tēnei kai reka a te Māori.
Te kato harore
Ka pua te harore i te putanga mai o te rā, i te maonga o te rangi ua. Mā tōna haunga anō kitea ai te harore. Me wawe tonu te kato i te harore, kei kainga e te ngāngara. Mēnā kua kainga ētahi e te ngāngara, rumakina ki roto i te wai, ā, taurakina kia maroke ai.
Hekaheka
Inā te tini o ngā momo hekaheka i mātau nei te Māori, pērā i te harore, i te hakeka, me te pukurau. He matomato te tipu o ngā hekaheka ki ngā ngāherehere haukū o Aotearoa.
Ka tipu te harore ki ngā wāhi ruarua anake. Engari ka pua ana te harore, kua putaputa katoa mai te mahi a te harore. I reira ka kohia, ā, ka whakamaroketia mō ngā wāhanga o te tau.
