Kōrero: Ahuwhenua

Whārangi 3. Ngā rōpū kaitiaki me ngā kaporeihana

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā kaitiaki ahuwhenua me ngā kaporeihana Māori

Ko ngā kaitiaki whenua me ngā kaporeihana Māori ngā hanganga whakahaere i ngā pānga whenua o te Māori. I te tau 2008, e 129 ngā kaporeihana Māori, e 5,201 ngā rōpū kaitiaki ahuwhenua, ka whakahaere i te e 66% o ngā whenua Māori.

Rawea ai ngā rōpū kaitiaki ahuwhenua, nā te mea ka puritia e te hunga whai pānga tō rātou tūranga hei hunga whai pānga. Mō te taha ki ngā kaporeihana, ka noho te hunga whai pānga hei kaipupuri hea, ka whiwhi pānga i runga i ā rātou hea. Nō ngā hanganga ture o ngā tau tata nei, whakaaetia ai ngā rōpū kaitiaki ahuwhenua te whakahaere i a rātou i runga i ngā ara arumoni ki te hiahia rātou, ka panoni hoki ngā ritenga o te kaitiakitanga.

Kaipāmu kaporeihana

Ka whakahaerengia ai te nuinga o ngā whenua Māori i raro i tētahi rōpū kaitiaki, tētahi komiti whakahaere rānei. He rerekē tēnei ki te nuinga o te rāngai ahuwhenua, arā, ko te tangata kotahi me tōna whānau i tōna ake pāmu. Ko te nuinga o ngā mahi ahuwhenua Māori kei raro i ngā Kaipāmu kaporeihana – kīhai te hunga whai pānga i te mahi i ō rātou whenua, kua oti kē te whakarite kaimahi ki ngā mahi.

He rerekē ngā taumahatanga kei ringa i te ahuwhenua Māori e pā ana ki te mana, te whakahaere, te āheinga ki ngā haupū rawa.

Mana whenua

Ko te nuinga o te hunga whai pānga ki ngā whenua Māori kīhai e noho ana ki te whenua. Nā tēnei ka puea ētahi āhuatanga ka pā ki te whakahaere me te mana i ngā whenua.

E kore te nuinga o te hunga whai pānga Māori e noho ki runga i ō rātou whenua tōpū, kīhai rānei e whai oranga i aua whenua. Heoi, he wāhi nui tō te pānga ki te whenua ki te tuakiri Māori. Ko te whenua te tūrangawaewae o te tangata. Nā te mea he kāmehameha te whenua, kīhai te hunga whai pānga e mahi heahea me te whenua, kei ngaro atu te whenua. Whakapono ai te hunga whai pānga me whakatairanga ngā whāinga hapori me ngā whāinga ahurea ki te taha o ngā whāinga arumoni.

Te whakahaere me te whakatau kaupapa

Ko te nuinga o ngā tāngata ka eke ki ngā poari me ngā komiti ka ahu mai i te hunga whai pānga. Ka pōtitia ngā māngai whai mana kōkiri i runga i ngā tikanga manapouri, ā, i te nuinga o te wā ka whakaata te komiti i ngā pānga o tēnā whānau, o tēnā whānau e ngana ana kia pupuri i te mana o te rōpū. Ki te kore e whai wheako tika te taha ārahi me te taha whakahaere, ka pā tēnei ki te pai o te haere o te rōpū kaitiaki, te kaporeihana rānei.

Haupū rawa

He uaua ki ngā rōpū te whātoro ki ngā haupū rawa hei whakapai i ngā whenua. Me kī, i te nuinga o te wā, ko te hiahia o te hunga whai pānga kia āta haere, kia kaua e nui ngā nama. Nā te whīwhiwhi o ngā tāngata ka whai pānga ki te whenua Māori, kīhai e rata ngā pēke te tuku pūtea taurewa ko te whenua Māori hei tuarā. Mēnā kīhai te kaiwhakahaere o tētahi whenua Māori e whai wheako whakahaere umanga, ka uaua rawa atu te rapu pūtea āwhina hei hāpai i ngā mahi i runga i te whenua.

Ngā painga i ngā kamupene

Nō ngā tau tata nei, kua hāpai te Kōti Whenua Māori i ngā hanganga kamupene i raro i te Ture Kamupene 1993, hei āta wehe i te mana whenua mai i ngā kaupapa umanga. Ka tareka i raro i te hanganga kamupene te āta wehe i ngā whāinga arumoni mai i ngā whāinga hapori me ngā whāinga ahurea, te whakatū hoki i tētahi hātepe tātari i te pai o ngā mahi. Ka taea te whakatakoto i ngā whāinga arumoni o te hanganga kamupene kia mārama, kia pai ai te arotake. Mā te pōti i tētahi poari whakahaere – ka pōtitia i runga i ō rātou wheako kaipakihi – ka mārama ngā kawenga o tēnā, o tēnā.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Tanira Kingi, 'Ahuwhenua - Ngā rōpū kaitiaki me ngā kaporeihana', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ahuwhenua/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Tanira Kingi, i tāngia i te 24 Nov 2008