Ngā tauira pūrākau
He rite tonu ngā waiata ki ngā tūāhua katoa o te ahurea Māori, arā, he taha atua tōna. Ko ngā atua e whai pānga nui ana ki te waiata me te haka ko Hineruhi, ko Tānerore me Rēhia.
Ko Hineruhi
Ka kitea a Hineruhi i te ata, te kairui i ngā ataata o te tōmairangi. Inā tū te wahine ki te whare tapere, he tau te tū, ka kīia, ‘Ko Hineruhi koe, nāna i tū te ata hāpara’.
Te whakapapa o te poi
He whakapapa anō tō te poi mai i a Tānemahuta, te atua o te ngahere. Ka noho a Tānemahuta i a Hineiterepo kia puta ko Raupō. Ka moe anō a Tāne ka noho i a Pakoti (Pakoki), ā, ka puta te momo kaha nei a Harakeke. Ko Raupō, ko Harakeke ngā rawa mō te hanga poi.
Ko Tānerore
Ko Hineruhi ka moe i a Tānerore, he atua nō te ao marama. He tama a Tānerore nā Tamanuiterā rāua ko Hineraumati, ā, nāna te haka tuatahi. Ko te hau wera e kānapanapa ana i te takiwā o te waru, ko te haka o Tānerore. Ko tōna rite ko ngā ringa wiriwiri o Tānerore, i kī ai te kōrero, ‘Te haka a Tānerore’. Ko ‘Ngā mahi a te rēhia’, he whakataukī anō ka pā ki te harakoa me te haka.
Ko Tinirau rāua ko Kae
Tērā te kōrero mō Tinirau rāua ko Kae. Ka whānau mai te tamaiti a Tinirau rāua ko Hineteiwaiwa, ka tapaina ko Tūhuruhuru. Ka tono a Tinirau kia haramai te tohunga, a Kae ki te tohi i te tamaiti. Ko te utu ki a Kae mō taua mahinga, ko te maramara o te kiko o tana mōkai o Tutunui. Ka rangona te reka o te kai, āia rawatia e Kae a Tutunui ki tōna motu, ka patua te mōkai rā, kātahi ka kainga. Nā tana rongoa i te auahi hāngī ka mātau a Tinirau he tinihanga, inā hoki te mōkarakara o Tutunui e hau mai nei i te motu pāmamao o Kae. Nā te hanga pouri ki tā rāua mōkai, ka whakatūria te kapa māreikura hei nukarau i a Kae i roto i tana whare. Kātahi ka kāhakina a Kae e ngā wāhine ki te motu a Tinirau, ki reira patua ai, hei utu mō tōna hara.
Ko Raukatauri rāua ko Raukatamea
Ko Raukatamea rāua ko Raukatauri ngā māreikura e kitea nui ana i ngā kōrero huhua a ngā iwi mō Tinirau rāua ko Kae. Ko Raukatamea (ko Hineraukatamea rānei) te atua o te whakangahau, ko Raukatauri (ko Hineraukatauri rānei) te atua o te puoro. Ko te pepe tōna āria, ko te pūtōrino tōna tauira.
Te whare tapere
Ka tūhonohono ngā waiata mōteatea a te Māori ki te whare tapere, he whare manaaki manuhiri, he whare korikori. E ai ki a Te Ahukaramū Royal, ‘He momo whare te Whare Tapere mō ngā tūmomo whakangahau, whakaharakoa a te tangata. Ko ētahi ngahau he kōrero pūrākau, he waiata, he haka, he whakatangi taonga puoro, he kukume keretao, he tākaro.’1 He huhua ngā kōrero mō te whare tapere, ā, ko tēnei te wāhi i tūtataki ai ngā tīpuna tētahi ki tētahi.
Ētahi atu tāhu kōrero
Inā kē te huhua o ngā kōrero o roto i ngā waiata me ngā haka. Ko te whai a Māui i ōna mātua me ōna tuākana tērā, ko te putanga o te ihu o Tamatekapua rāua ko Whakatūria i a Uenuku tērā, ko te kōrero a Ngāti Raukawa mō te haka a Wairangi tērā.
