Ngā whakawehenga whānui
E toru ngā momo tāngata i te ao Māori o mua, e taea pea te kī he whakawehenga kāwai: arā ko te rangatira, ko te tūtūā te ware rānei, ko te taurekareka. Tērā anō hoki te tohunga he momo motuhake ake anō.
E ai ki ngā kōrero take tikanga tangata a Te Rangihīroa e kīia ana ēnei whakawehenga he ‘taumata tangata’ e whakatau i te mana me te rangatiratanga o te tangata – inā koa, ka whai mana ake ngā rangatira o tētahi hapū i tētahi atu i runga i ngā kāwai whakaheke o te iwi.
Rangatira
Nō te whānautanga mai ko te rangatira. Ko ngā mātaamua ngā ariki. Ko ngā mātaamua ka heke mai i ngā kāwai ariki o tētahi tipuna rangatira. Ka kitea hoki te rangatiratanga i roto i te whanaungatanga o te tuakana me te teina. Ko te tikanga ka riro i te tamaiti i whānau mai i te tuatahi te tuakanatanga. Ko te tuakana ki mua, ko te teina ki muri.
Wāhine rangatira
Ka heke mai te karangatanga ariki ki te wahine i te hekenga mai o ngā kāwai ariki o ngā tīpuna me ngā atua ki runga ki a ia. He nui te wā mā tana tāne hei whakahau i tōna mana. Heoi arā anō ngā tīpuna wahine i whai mana ake. Ki tā Āpirana Mahuika, ko Hinematioro rāua ko Mihi Kotukutuku o Ngāti Porou ētahi tauira o te rangatira whai mana.
Te noho ohu
Ka amuamu te Minita Māori tuatahi a William Richardson he ‘nanakia’ te iwi Māori ki te noho ohu, ka kīia ko te noho ohu ‘puihi’ o te Māori.
Tūtūā
He rahi tonu te marea o te ao Māori arā ko te tūtūā. Ko ngā kōrero mō te tūtūā he kōrero whakaiti, heoi kāre i tino whero me te pango i ēnei rā – whakaheke katoa mai ngā tāngata o te hapū me te iwi i te tipuna rangatira. Nā runga i ngā tātai whakapapa, ahakoa tātai teina he uri rangatira tonu. E ai ki a Te Peehi, kore rawa ia i tūtaki i tētahi Māori e kī ana he tūtūā kē ia.
E kīia ana te kōrero he mana tō te iwi Māori whānui. Kāore te marea i piko atu ki te rangatira.
E kai
Ko tētahi whakamārama i te rerekē o te rangatira i te tūtūā ko tēnei whakataukī ‘Ko tā te rangatira kai he kōrero; ko tā te ware he muhukai.’
Tāngata marea
E ai ki te pū kōrero mātauranga Pākehā a Angela Ballara tērā hoki tētahi wehenga Māori e kīia ana he tangata marea. Mēnā ka noho tētahi hapū ki raro i tētahi atu hapu kaha ake, me tuku taonga rātou ki ngā rangatira o tērā hapū whakaruruhau. Ka kīia ērā o te hapū whirinaki he tāngata marea.
Taurekareka
Ko te taurekareka he hoariri i mauhere i te pakanga. I whakaaetia te tangata o te hapū o te iwi rānei kia moe i te taurekareka, ā, ko a rāua uri ka tukuna kia ora.
Nā tēnei, kore rawa i heke tētahi kāwai taurekareka i roto i te ao Māori. Kāore hoki i aukatia te whakarauora te rere, kāore hoki te nuinga i pīrangitia e ō rātou iwi ake kua ngaro tō rātou mana, ā, kua whakarērea hoki e ō rātou atua.
