Kōrero: Te Whare Tapere Hōu

Whārangi 3. Te whakaū i te whare tapere Māori, mai i te tau 1990

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te whakaari ki te ao

Nō te tekau tau 1990, e whakaputa ana ngā Māori i ngā mahinga rongonui o Aotearoa.

I te tau 1991 ka whakaahuatia e Jim Moriarty te whakaari kakā a John Broughton, a Michael James Manaia, i tōna whakaaringa tuatahi i te Ahurei o Edinburgh. I taua tau anō ka whakawhanaketia te whakaari a Hone Kouka, a Nga tangata toa, he kōrero i kapohia mai i te whakaari a Ibsen i The Vikings at Helgeland. Ko tōna hoa mahi ko te tangata o Nōwei ko Halldis Hoaas. Ko te tuawahine a Rongomai ko te kaiwhakaari ko Nancy Brunning. I whakaaritia a Nga tangata toa e te rōpū a Rangimoana Taylor, e  Kilimogo Productions i te tau 1997, me te rōpū o Taki Rua Productions i te tau 2006.

Te whare tapere i te marae

I te tekau tau 1990 ka whakawhanakehia te whare tapere i te marae. He rite tonu ka karangatia te minenga ki roto i te whare tapere, kātahi ka tuku waiata ngā kaiwaiata hei kīnaki i ngā nekeneke a ngā kaiwhakaari. Ānō nei he whare tapere te marae. Akuanei ka tuku haka te minenga (mēnā he Māori te nuinga). E ai ki a Hone Kouka, mēnā ka whai kaumātua te whakaari, ko tōna ingoa ka noho ki runga ake o te rārangi tuahangata.

Te whare tapere o te reo Māori

I te tau 1995 ka whakaputaina e Taki Rua āna whakaari reo Māori. I te tau 1996 ka whakatūria a Waitapu (te whakaari a Briar Gace-Smith). I mua atu kua huri haere tēnei whakaari ki Kānata i te taha o Te Ara Hou. Ko te whakaari a Grace-Smith i muri mai ko Purapurawhetū (i kōmihanatia e Taki Rua), ā, riro tonu atu te tohu mō te whakaari hou o ngā tohu Chapman Tripp i taua whakaari i te tau 1997. I taua tau ka hokona te whare o Taki Rua, kia pai ai te māhorahora o ngā parirau.

Ngā whakapau kaha

I tū ngā mahi a Taki Rua i te Tiriti o Alpha i te pokapū o Te Whanganui-a-Tara tae noa ki tōna katinga i te tau 1997. He karahuinga tēnei wāhi mō ngā kaitapere Māori ki te whakawhiti whakaaro. Ko Tungia Baker, ko John Tahupārae, ko Wī Kuki Kaa, ko Bob Wiki, ko Rona Bailey, ko Keri Kaa, ko Sunny Amey ētahi o ngā kaitautoko i te kaupapa.

Tawata

I tīmata a Hone Kouka ki te whare tapere o The Depot (nāwai ka mōhiotia ko Taki Rua). Ka  waihanga ia i te kamupene motuhake o Tawata i te taha o Miria George. Mai i te tau 2010, tū ai te Ahurei Matariki a Tawata, ia tau, ia tau. I te tau 2009 ka tāpaea a Kouka ki te Tohu mō Aotearoa mō āna whakapau kaha ki te whare tapere Māori.

Ngā whare tapere hou

I roto i te rautau 2000, kua mātirotiro te whare tapere Māori ki ngā momo kaupapa whānui i waho atu i te horopaki o te marae. Ko Taika Waititi rāua ko Jemaine Clement (he kaiwhakaari, he ringa tohu hoki rāua) i whakaputa te paki pukukata o The untold stories of Maui. Nā Tawata Productions i whakaatu i te pakimaero e kīia ana ko and what remains ki Cambridge ki Ingarangi i te tau 2006. Ko ngā kaituhi whakaari ko Albert Beltz (Awhi tapu, Yours truly, Te karakia) rāua ko Whiti Hereaka (Fallow, Te kaupoi me Raw men) kua whakawhānui i ā rāua mahi ki waho atu i te horopaki Māori.

Te Ahurei Kaituhi Whakaari Māori

I te ahurei ā-tau tuatahi o Taonga Whakaari ka kitea e Belz, e Hereaka me Briar Grace-Smith ngā kaitapere Māori toa e whakaari ana i ā rātou whakaari i tuhi ai. I roto i taua taiopenga hoki ko te 24-Hour Deadline Theatre Challenge, arā, kia tito ngā kaituhi whakaari e rima i tētahi whakaari (15 meneti te roa) ka mahia i te pō i muri mai.

Atamira

I te Paengawhāwhā i te tau 2012 ka whakaputaina a Atamira ki runga whakaata. Tokoono ngā kaituhi whakaari Māori i ngā whakaari e ono nei. He mahinga ngātahi tēnei nā Taki Rua hei whakawhānui atu i tana kaupapa ki te ao kiriata, whakaata hoki.

Ko Rūrūtao

I taua marama anō, ka whakakitea te whakaari (i whakamāoritia e Te Haumihiata Mason) o Troilus and Cressida ki te whare tapere o Globe Theatre ki Rānana. Ko tēnei te whakaari wāhi i ngā whakaari mō te taiopenga, ā, hui katoa, e 37 ngā whakaari a Rūrūtao i whakakitea. Ko te kamupene a Rāwiri Paratene ko Ngākau Toa te kaihautū, ā, kei a Paratene te tūnga o Pandarus. E ai ki tētahi kaikōrero i Ingarangi, ‘ahakoa te rereke o ngā reo, i tauwhiti tonu mai te māramatanga ki ngā pūtake, he rite tonu ahakoa ki hea i te ao, i roto i tēnei whakaari’.1

Kupu tāpiri
  1. Telegraph, 24 April 2012, (pātengi raraunga 6 Hānuere 2014). Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mark Derby and Briar Grace-Smith, 'Te Whare Tapere Hōu - Te whakaū i te whare tapere Māori, mai i te tau 1990', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whare-tapere-hou/page-3 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Mark Derby and Briar Grace-Smith, i tāngia i te 22 Oct 2014