Kōrero: Te whakatere waka

I ngā mano tau ka pahure ka heke ngā tīpuna o te Māori i te tonga mā rāwhiti o Āhia kia hou ki roto i Te Moananui-a-Kiwa. I heke rātou mā runga i ō rātou waka; ko rātou tētahi o ngā tino iwi o te ao ki te tārai waka, ki te whakatere waka i te moana uriuri.

He kōrero nā Rāwiri Taonui
Te āhua nui: Te Au-o-Tonga me Te Aurere i Te Tai Rāwhiti, 2000

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Waka

Ko ngā waka mōkihi ngā waka tōmua o ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa. I whakamahia ngā tūmomo waka nei i ngā haerenga poto noa. Heoi nā te totohu noa o te mōkihi, kīhai i whakaterengia mō ngā haere ki tawhiti. Ka hipa te wā, ā, ka tāpirihia he ama ki te taha o te mōkihi, kia tere ake ai, kia mārō ai te haere o te waka. Nō ngā whanaketanga nei, ka taea te whakawhiti i te moana nui. Ka poua he rā, ka honoa atu he urungi kia hohoro ake te waka, kia pai ake tana haere.

He rite te waka hourua ki te waka ama. He tere, he ngāwari ki te hautū, taea noa te whakatere i ngā moana pohepohe. Hei ngā haerenga ki tawhiti, kua ekengia ko ngā waka kāore i kō atu i te 20 mita te roa, ā, mō ngā haerenga poto noa ka whakamahia ngā waka neke atu i te 36 mita te roa. Hei whakataurite atu, e 33 mita te roa o te Endeavour, te kaipuke o Kāpene Hēmi Kuki.

Te haere ki te moana nui

Hei mua o te haere ki te moana nui, ka utaina ngā kai me ngā tahā wai ki runga i te waka.

Puritia ai ngā ara moana ki te mahara, mā roto i te waiata rānei. Ka pānuihia ngā tohu whenua me te whānau mārama. Ka tohua ngā wāhi e kōhiti ai, e heke ai ngā tūmomo whetū. I te awatea, ko Tama-nui-te-rā te kaitohu i te ara; i te marangai, ko ngā āmai me ngā hau o Tawhirimatea kē.

Te kimi whenua

I mōhio ngā kaumoana kei te whakatata rātou ki tētahi whenua i mua i tō rātou kitenga atu. Nā ngā manu pea i ārahi ngā kaumoana ki tētahi whenua hōu. Ka kite ana rātou i ngā manu pērā i te tākapu, te tara me te ōi, ka mōhio rātou kei te tata rātou ki te whenua. Nā ngā kauika tohorā anō ngā waka i ārahi mai ki Aotearoa – ko Paikea tērā i tae mai mā runga tohorā.

Ka taea anō e te kaumoana te rapu whenua mā te tātai whetū, te tātari i ngā tae o ngā kapua, te heke o ngā ngaru.

Te korenga me te aranga anō o te waka heke moana

Nō te ūnga o te Pākehā me āna tikanga ki Te Moananui-a-Kiwa, ka ngaro ngā tikanga whakatere waka a ngā tūpuna. Ka warea ngā waka tawhito, ka ekengia ko ngā kaipuke kē. Ka haere te wā, ka hua te pōhēhē ki te tini, kāore i taea e ngā iwi tōmua ngā haerenga roa i Te Moananui-a-Kiwa.

Heoi, ka tāraia ētahi tauira o ngā waka eke moana o ngā tūpuna. Ko Hōkūle’a te tuatahi o ēnei waka. I te tau 1976 ka haere a Hōkūle’a atu i Hawaii ki Tahiti, ka hoki atu anō ki Hawaii.

Ngā heke o ēnei rā

Nā te pai o te haere o Hōkūle’a ka whakaaro ētahi atu kia tārai waka tere moana. Ko Hawaiki-nui te waka tūturu rawa atu pea o ēnei waka hōu. I te tau 1976 i tētahi o ana haerenga ka eke te waka nei i ētahi ngaru pūkeri nui, ka puta ia i te korokoro o te Parata.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Te whakatere waka', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whakatere-waka (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005