Kōrero: Te whakahaere marae

Whārangi 1. Ngā marae me ngā kaitiaki

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā whare Māori 

Ko te marae te tūrangawaewae o te iwi Māori. Ko te karapinepine pūtōtoto tēnei a te tangata i ōna wā hari, pōuri hoki. He wharenui, he wharekai (he wāhi kai, he kīhini hoki), he poraka hīrere, wharepaku anō tōna. I ngā rā ō mua he wehe ēnei whare. Nō ēnei rā kua hou ake ngā marae, ā, ka tāpirihia te wharepaku ki te wharenui.

Ko ngā whare matua ka tapaina ki ngā tīpuna o te whānau, o te hapū rānei o te marae. Ko te wharenui te whare whakairi kōrero a ngā uri o te marae kia hui, kia whakanui, kia wānanga hoki. Ko tēnei hoki tētahi o ngā wāhi e takoto kau iho te tūpāpaku i te wā o te tangihanga.

Ngā whenua o te marae

Ka whai hanga te marae ki ngā whenua o te iwi. Nā te tipuna kotahi, nui atu rānei i takoha  te whenua -  hei marae,  he mea wāhi mai rānei i tētahi whenua i raro kē i te taitara Māori. Ka huaina tēnei whenua he whenua rāhui Māori, ā, ka taka tēnei ki raro i te tekihana 338 o te Ture Whenua Māori 1993.

Ka taea i runga whenua Māori (kore here) me ngā whenua whānui te whakatū papakāinga, marae hei wāhi hui mō te hapori. Me whai rā anō te tono a ngā kaipupuri o te whenua, me te whakaaetanga a te Kōti Whenua Māori.

Ngā Kaitiaki

He hunga kaitiaki tō ngā marae katoa, he mea kōwhiri i te hunga nōna te marae. Kei te marae tonu te whakatau e hia rawa ngā kaitiaki. Heoi, kei te wāhanga 338A o te ture ngā whakaritenga mō tērā tūranga. Kei roto i ēnei whakaritenga:

  • te roa o te wā e noho ai te kaitiaki
  • ngā āhuatanga ki te whakawātea i te kaitiaki ki te hapa
  • ngā mana whakahaere me ngā mahi a ngā kaitiaki, tae atu ki ngā whanonga mō āna mahi
  • ngā kaupapa here kia ū ai ngā kaitiaki.

Kawenata

He tūtohinga, he kawenata rānei tō te marae hei whakatakoto ture ārahi e pā ana ki ngā whakahaeretanga o te marae. Ko ētahi ihirangi ēnei o te tūtohinga:

  • he pepeha, whakataukī rānei hei tohu i ngā kaupapa tapu a te marae me ōna uri
  • ngā ingoa o ngā hapū e pā ana ki te marae
  • ko wai ka whai hua ki te marae (he rite tonu ko te hapū tonu, ko te hunga taokete me te hunga whāngai)
  • ngā kawenga pūtea, kaute, hauora, haumaru hoki me kawe i runga i te marae
  • te āhua e tīpakohia ai ngā kaitiaki; ō rātou kawenga me te roa o te wā e noho ai rātou hei kaitiaki. Kei roto hoki ngā kawenga mō te kaitiaki pūtea, te hēkeretari me te heamana. 

Te mātauranga whakahaere marae

I te tau 2012 ka whakauru te Tohu Pōkairua Pakihi Māori i te ine taumata mō te whakahaere marae i ēnei rā, tae atu ki ngā tūranga kaitiaki me ētahi atu tāngata whai pānga.

Te mana o Te Kōti Whenua Māori

Ahakoa ka whakatau ngā uri ko wai hei kaitiaki mō te marae, me whakaae ōkawa rā anō e te Kōti Whenua Māori. Ka tūtohu pea te kōti kia haere te kaitiaki hōu ki tētahi akomanga e pā ana ki ngā mahi me ngā kawenga o te kaitiaki.

Ngā kawenga o te kaitiaki

He mahi nui tonu te kaitiaki marae. He hua nui te marae nō te hapori. Kō atu pea i te kotahi heketea te whenua o te marae, āpiti atu ki ngā whare maha. Ākuanei te marae iti i te taiwhenua kei ngā miriona tāra tōna wāriu e haere ana. Engari ana ngā kaitiaki te hunga pīkau i ngā kawenga nui e pā ai ki te marae. Hāunga tērā, ko te iwi tonu te pakihiwi kaha o te marae, otirā rātou e whai whakapapa ai ngā reanga whakatupu.

Tērā he rau, he mano tāngata ngā uri o tētahi marae, ko te ahi kā tonu kei te pupuri tonu i te mauri o te marae.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mere Whaanga, 'Te whakahaere marae - Ngā marae me ngā kaitiaki', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whakahaere-marae/page-1 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Mere Whaanga, i tāngia i te 5 Sep 2013