Te haina i te tiriti
I te 20 o Maehe 1840 i hainahia e Āpihai Te Kawau te Tiriti o Waitangi ki te whanga o Manukau. Nō muri tēnei i tana pōhiri ki a Rūtene Kāwana Wiremu Hopihona (Lieutenant Governor William Hobson) kia noho ki Tāmaki-makau-rau, hei kaitiaki mō te whenua, mō te iwi. Heoi, nō te nekenga o te tāone matua mai i Kororāreka (Russell) ki Tāmaki, ka kaha ake te hiahia a te Pākehā ki te whenua. I hokona e Ngāti Whātua ngā eka e 3,000 (1,214 heketea) ki te Karauna mō te moni me ngā rawa e 341 pāuna noa iho te uara; kāore i pau te ono marama, ka hokona tētahi pito o taua whenua e 44 eka te rahi (17 heketea) mō te e 24,275 pāuna. I te rua tau i muri mai, ko te toenga o te whenua i wāwāhia, i hokona mō te 72,000 pāuna neke atu. Kia tae rawa ki te tau 1850, kua riro kē te nuinga o ngā whenua pai o te iwi i Tāmaki.
Taka rawa ki te tau 1900 kua whāiti te noho o Ngāti Whātua ki te whanga o Ōkahu i Ōrākei. Ka kaha ake te pēhi a te kāwanatanga me te Kaunihera Tāone o Ākarana i a ratou kia whakawāteatia te whenua. Ka whakatakotoria he paipa parakaingaki ki runga tonu i te papakāinga i Ōkahu. Kāore i āhei ngā kāinga o Ōkahu ki ngā wai māori o te tāone. Ko ngā whānau whakamutunga ki Ōkahu i panaia i ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1950; ka turakina ō rātou kāinga, ka tahuna te wharenui. Ko te whare karakia me te urupā anake kei reira ināianei.
Takaparawhā (Bastion Point)
Mai anō i te hui a ngā rangatira Māori o te motu ki Kohimarama i te tau 1881 i raro i te mana o Paora Tūhaere, e tū ana a Ngāti Whātua ki te ihu o ngā mautohe whenua. I te tau 1977, i arahina he noho mautohe e Joe Hawke ki Takaparawhā mō ngā rā e 506. I te otinga ka panaia ngā uri o Ngāti Whātua i te papatipu i manakohia e rātou. Nā ngā whakaaturanga o te hunga pāpāho, ka mārama ake ngā tāngata katoa ki ngā tangi a te Māori mō te whenua. Mai i tērā wā he nui ngā mahi kua tutuki. Nō te tau 1992 i whakaputahia e Te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi āna rangahau mō te kerēme a Te Roroa, nā reira e whai wāhi ana rātou ki ngā tūranga ikeike o tō rātou rohe. Kua ū anō te Karauna kia pai āna mahi, i tana tuku i te kaitiakitanga o Tāne Mahuta, te kauri nui rawa kei te ngahere o Waipoua, kei te taha raki o Tākiwira.
Ngā whakataunga o ngā kerēme tiriti
Nō te tau 2000 i whakatauhia te kerēme a Te Uri-o-Hau ki te Karauna. I rongohia ngā kōrero mō ngā kerēme a Te Taoū i mua i te aroaro o Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi i te tau 2004. I whakawhiwhia a Ngāti Whātua ki tētahi paremata mō ngā whenua i riro i Ōrākei. I ēnei rā, kua tū te iwi ki ngā mahi toi me ngā mahi tōrangapū o te tāone nui o Tāmaki. Kua whai kerēme anō a Ngāti Whātua mō te nuinga o te rohe o Tāmaki. Neke atu i te 15,000 ngā tāngata i tae ki te whanga o Ōkahu, i te rā tuatahi o te mano tau hōu, ki te pōhiri i a Māhuhu-ki-te-rangi te waka hōu o te iwi, ki te whanga i panaia a Ngāti Whātua i ngā tau e 50 kua taha.
