Kōrero: Ngāti Whātua

Whārangi 2. Ngā iwi o Ngāti Whātua

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Roroa

Toitū ana a Te Roroa ki te riu o Waimamaku, te ngahere o Waipoua, te pari o Maunganui me te riu o Kaihū. He uri rātou nō Manumanu I rāua ko tana teina a Rangitauwawaro. Ka heke rāua i Muriwhenua ki te whārua o Waimamaku. Ko Waimamaku te wāhi i moe ai rāua me ō rāua uri ki a Ngāi Tuputupuwhenua, Te Tini-o-Kui, Te Uri-o-Nuku (nō Ngātokimatawhaorua), Ngāti Ruanui (o runga i a Māmari), Ngāti Kahu, Ngāi Tamatea (nō runga i a Tinana, a Māmaru me Tākitimu), Ngāti Miru (o runga i a Mataatua), Ngāti Rangi me Ngāti Ririki.

Nō te wā i a Manumanu II (te tama a Manumanu I), a Rongotaumua (te tama a Rangitauwawaro) me tō rāua uri a Toa, ka nui ake te mana o Te Roroa . Nāwai ā, ka riro i a rātou ngā whenua o Kaihū me te taha whakarunga o te awa o Wairoa, ka whakatūria he pā ki ngā maunga Maungaraho me Tokatoka. Nō muri, nā ngā mokopuna a Toa (ngā tamariki a tana tama pakeke a Tiro) te mana i whakawhānui. I a Te Waiata rāua ko tana tama, te tohunga rongonui a Tāoho te mana ki Kaihū me te pari o Maunganui. Ko Te Maunga te mana whenua ki Waipoua; ko Te Toko ki Taiāmai; ko Te Māra ki Waimamaku; ko Paekoraha ki Waiwhatawhata me Hunoke. Ko ngā rangatira whakahirahira o te rau tau 1800, ko ngā uri o Toa a Te Tāua, a Tiopira Kīnaki, a Parore Te Āwha, a Tirarau.

Ko te ingoa o Te Roroa, nō te wā i patua a Manumanu II i tētahi pakanga ki Kawakawa i te Pēwhairangi. Nā tōna māia ka kī te hoariri mōna, ‘Te Hei! Te roroa o te tangata, rite tonu ki te kahikatea!’

Te Uri-o-Hau rāua ko Te Taoū

Ka heke te wā, ka tau te mana o ngā iwi nei ki te whanga o Kaipara - ko Te Uri-o-Hau ki te raki, ko Te Taoū ki te tonga. I pēnei nā te whātoro o Ngāti Whātua ki ngā whenua o Ngāti Awa, Ngāti Ririki me Ngāti Mārua.

Heke iho a Te Uri-o-Hau rāua ko Te Taoū i a Haumoewhārangi (ko Houmoewārangi, ko Haumaiwārangi rānei). Ka heke whakatetonga ia mā te riu o Kaihū me te awa o Wairoa, kia noho ki Poutō, kei te tomokanga whakateraki o te whanga o Kaipara. Nā ngā kōwhetewhete mō tētahi māra kūmara ka patua ia. Ka whāia e tana pouaru e Waihekeao kia āwhina tana take utu e Kāwharu, rangatira toa o Tainui. Ka whakaae atu a Kāwharu, ka arahina tana taua ki Kaipara. Ka pāhuatia ngā pā i te tai hauauru atu i Muriwai ki te tomokanga o te whanga o Manukau. Kīia ai ēnei pakanga, ko Te Raupatu Tīhore.

I riro i ngā tamariki a Haumoewhārangi rāua ko Waihekeao – a Mawake, a Whiti, a Rongo, a Mauku, a Riunga, a Weka me Hakiputatōmuri, te mana o Kaipara, tae rawa ki Whāngārei i te rāwhiti, ki Whakapirau (Wellsford), me te kūrae o Mangawhai. Ko Hakiputatōmuri te tipuna taketake o Te Uri-o-Hau, ko Mawake te tipuna taketake o Te Taoū.

Kāore tonu i te mōhiotia te tikanga ake o te ingoa o Te Taoū. Kei tētahi e kōrero ana i ahu mai te ingoa o Te Taoū i a Hakiputatōmuri rātou ko tōna iwi, i mōhiotia ai mō te toa ki te mau ki te tao i te pakanga. Kei tētahi atu kōrero e kī ana i takea te ingoa i a Toutara, te mokopuna kōtiro a Haumoewhārangi, i patua me te tao. Nā te ringa kaha o Tumupākihi, te mokopuna tuarua a Haumoewhārangi rāua ko tāna tama a Waha-akiaki ka tau tō rātou mana ki taha tonga o te whanga o Kaipara.

Ngāti Whātua-o-Ōrākei

I te wā e toitū ana a Te Taoū ki te taha tonga o te whanga o Kaipara, ko Te Wai-o-Hua te iwi nui ki Tāmaki-makau-rau, ko Kiwi Tāmaki tō rātou rangatira. Hāunga ngā hononga i waenganui i ngā iwi nei, nā te kuhu atu o Ngāti Whātua ki ngā whenua ki te tonga, ka riri ngā iwi nei. I te tangihanga o Tumupākihi ka pakaru te riri. Ka tae atu a Kiwi Tāmaki me ana toa; nō te wā o te hākari ka whakaekehia ohoreretia te tangata whenua e rātou, ka patua ētahi. Ka rere a Waha-akiaki, te tama a Tumupākihi, rātou ko Tūperiri mā ki tōna pā ki Te Mākiri. Ka whakapaea te pā e Kiwi mā. Kāore i hinga. I tana wehenga, ka taunu a Kiwi i a Waha-akiaki, ka whakairia e ia te whaturei o Waha-akiaki ki runga o Maungakiekie. Ka whakautu a Waha-akiaki, ka whakairia e ia te whaturei o Kiwi ki runga i te rākau pūriri ki Tauwhare.

Ko te pakanga nui o ngā pakanga i tū i te tau 1741 ki Paruroa (e mōhiotia i nāianei ko Big Muddy Creek) ki te whanga o Manukau. Ka patua a Kiwi Tāmaki ki reira e Waha-akiaki. I ngā pakanga i muri mai ka tau te mana o Waha-akiaki rāua ko Tūperiri ki te puku o te rohe o Tāmaki. Ka noho ngā uri taketake o Te Taoū ki te whanga o Kaipara i raro i te awe o Waha-akiaki, ko tētahi wāhanga ka noho ki Tāmaki i raro i te mana o Tūperiri. Nāwai ā, ka mōhiotia tēnei peka o Ngāti Whātua, ko Ngāti Whātua, ko Ngāti Whātua-o-Ōrākei rānei.

Atu i ngā tau tōmua tae atu ki ngā tau pokapū o te rau tau 1800, ko Te Ōtene Kikokiko te rangatira o Te Taoū i te tonga o te whanga o Kaipara, ko Āpihai Te Kawau te rangatira o Ngāti Whātua ki Tāmaki. Ka noho tonu a Te Wai-o-Hua ki te taha o Ngāti Whātua engari i te tonga o Tāmaki-makau-rau kē ō rātou nohonga. Arā anō ngā hapū karanga rua pērā i a Te Uringutu me Ngā Oho.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngāti Whātua - Ngā iwi o Ngāti Whātua', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-whatua/page-2 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 22 Mar 2017