Kōrero: Ngāti Rongomaiwahine

Whārangi 3. Ngā wāhi whakahirahira

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko ngā marae matua o Ngāti Rongomaiwahine ko Tuahuru, Te Rakato, Ruawharo, Māhanga, Kaiuku.

Te Ikawhenua, ko Te Pakake-a-Ruawharo rānei

Ko tēnei te wāhi ka karangatia ai ngā tohora kia whakatata ki uta, mā roto rawa o te awa, kia tae ki tētahi toka ko tōna hanga anō he tohorā. He puna kei te tipuaki o te toka, ko te Puna a Tinirau te ingoa. I konei ka ruia e Ruawharo he one i kawea mai ai i Hawaiki.

Te Ara a Paikea

He wāhi tapu te ara a Paikea, e rite ana tōna hanga ki te tohorā.

Taupiri

He maunga whakahī, he maunga tapu tēnei kei te taha uru o Te Māhia. Ko te tangi o te hau ka ngoio mā tētahi kōhao kei tōna tihi e rite ana ki te tangi o te tohorā.

Te whenua rāhui o Koroneihana ki Whangawehi

Kei te whenua rāhui neitētahi toka hōpuapua; nō te tau 1842 whakamahia ai e Ātirīkona Wiremu Wiremu te toka hōpuapua nei hei ipu whakairiiri i ngā Māori e 245 te tokomaha. Nā te whakaawe a te whakapono Karaitiana te take kāore i whakairohia ētahi o ngā whare i te rohe.

Kirihaehae

Ko te tapuwae o Rongokako kua mau ki konei. Ko Rongokako te tama a Tamatea-mai-tawhiti (Tamatea-arikinui), te rangatira o te waka Tākitimu. I a ia ka whakataetae kia riro a Muriwhenua hei wahine māna, ka mawhiti nui a Rongokako, atu i Kahuranaki i te rohe o Heretaunga ki Kirihaehae i Te Māhia, tau atu ai ki Te Tapuwae o Rongokako e pātata atu ana ki Whāngārā. Ka kitea ōna tapuwae kei ngā wāhi nei.

Te Wai Whakaata a Tūtāmure

He nui ngā kōrero e pā ana ki te hōpua wai nei kei te ākau kei raro o te pā o Maungakāhia. Ko Tūtāmure rāua ko tana teina a Tama Taipūnoa nō te iwi o Te Whakatōhea kei te pito rāwhiti o Te Moana-a-Toitehuatahi. I tā rāua ranaki i te mate o tā rāua tuahine a Tāneroa, ka whakapae te tokorua nei i rere te kaikōhuru ki te pā o Maungakāhia. I tēnei ka whakaekea a Maungakāhia, te pā o Kahungunu. Nā Tauheikurī, te tamāhine pōtiki rawa a Rongomaiwahine rāua ko Kahungunu, i ora ai tōna matua me te iwi, i tana whakaaetanga kia moe ia ki a Tūtāmure. Ka arahina a Tauheikurī ki te puni o Tūtāmure rāua ko Tama Taipūnoa kia tūtaki ki te tokorua rā. Nā tana kore mōhio ko wai a wai, ka tohungia e ia ko te teina, te mea pūrotu, a Tama Taipūnoa. Ahakoa i tutea e Tama Taipūnoa te kōtiro rā kia aro ki tōna tuakana ki a Tūtāmure, ka tahuri mai anō a ia ki a Tama Taipūnoa. I tēnei ka matika a Tūtāmure ka haere ki te wai ataata kia kite ai ia i tōna āhua; nō tana kitenga atu ka whakaae ia, ehara, he pūrotu ake tana teina a Tama Taipūnoa i a ia, nā reira me riro kē e te teina a Tauheikurī hei wahine māna.

Te pā o Kaiuku

Ko te ingoa tūturu o tēnei pā ko Okurarenga. I te tau 1832 ka whakaekengia te pā nei e te kāhui taua mau pū, o Ngāti Raukawa, o Ngāti Tūwharetoa, o Waikato, o Te Arawa, o Tūhoe. Ka hipa te toru marama e awhitia ana te pā, kua pau katoa ngā kai. Ka tahuri ngā tāngata ki te ngote uku hei kai. Nā reira tapaina ai taua wāhi ko Kaiuku.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mere Whaanga, 'Ngāti Rongomaiwahine - Ngā wāhi whakahirahira', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-rongomaiwahine/page-3 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Mere Whaanga, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 10 Feb 2015