Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Ngāti Rongomaiwahine

by  Mere Whaanga

He tipuna wahine whai mana a Rongomaiwahine, ko ōna uri whakaheke ko te iwi o Ngāti Rongomaiwahine. Nā te mana nui o tō rātou tipuna ka mau tonu te tuakiri o Ngāti Rongomaiwahine. Kei Te Māhia i Te Tai Rāwhiti o Aotearoa ngā taunga ika rahi o Ngāti Rongomaiwahine. Maha ngā wāhi tapu e pā ana ki te tohorā, tae rawa ki te puke Te Ara-a-Paikea, he āhua rite ki te tohorā.


Important ancestors

Rongomaiwahine

Ko Rongomaiwahine te tipuna matua o ngā iwi o Te Māhia. He ariki tapairu ia ka heke iho i a Ruawharo, te tohunga nui i runga i a Tākitimu, rāua ko Popoto, te rangatira o Kurahaupō. Ko Rapa tōna matua, ko Moekakara tōna whaea.

Ruawharo i Te Māhia

Nā Ruawharo te ingoa o Te Māhia i tapa, he rite nō te āhua o te kūrae ki Te Māhia-mai-tawhiti, tetahi wāhi kei te kāinga tūturu o tōna iwi. I ngā rā o muri mai ka mōhiotia tēnei wāhi ko Nukutaurua, he ingoa e whakahuatia tonutia ana i ēnei rā.

Ko Ruawharo te tohunga, te kaitiaki o ngā atua i mauria mai e te waka Tākitimu i Hawaiki. I mahue nga rango o te waka a Tākitimu ki roto i te hōpua o Maungawhio me te manga o Te Papa kei Te Māhia. Nā Ruawharo i waihanga te whare wānanga tuatahi, ki Waikawa, ko Ngāheru-mai-tawhiti. Koinei te wāhi wairua mō te tai rāwhiti puta noa i ōna rā.

Ko Wahatoa te pā tuatahi o Ruawharo, kei runga ake o Ōraka. Ko Tūtara-kauika tōna pā tuarua, i te taha raki o te kūrae. I moe ia i a Hinewairakaia ka whānau mai ā rāua tama tokotoru: ko Matiu, ko Mākaro, ko Moko-tū-a-raro. I whakanōhia rātou hei mauri whakawhānui i ngā tauranga ika: ka whakanōhia a Matiu kia tata ki te whanga o Waikokopu, ko Mākaro i whakanōhia ki Arapāoanui, ko Moko-tū-a-raro i whakanōhia ki te pūaha o te awa o Ngaruroro.

Te whai a Kahungunu i a Rongomaiwahine

I noho a Rongomaiwahine rāua ko tōna hoa tāne tuatahi a Tamatakutai ki Tawapata, kei te taha rāwhiti o Te Māhia. He tangata whakairo a Tamatakutai. Tokorua ā rāua tamāhine ko Rongomaiwahine, ko Rapuaiterangi rāua ko Hinerauiri. I te hapū a Rongomaiwahine i a Hinerauiri i te whakamatenga a Kahungunu i a Tamatakutai.

I whānau a Kahungunu ki Kaitaia. Ka taka te wā, ka haere whakatetonga ia ka moe wāhine haere mai. I tana taenga ki Nukutaurua, ka ngana a Kahungunu kia riro māna a Rongomaiwahine, ahakoa te mea kua moe tāne kē ia.

Ka matika a Kahungunu ki te whakarata i te iwi o Rongomaiwahine mā te kohi aruhe kia nui rawa atu. Kātahi ia ka piki i te puke i muri o te pā o Tawapata, ki reira mātaki ai i ngā karoro e ruku ana i te wai; ka whakangungu ia kia rite tana kuku hau ki tā ngā manu kuku hau. Mai i tēra wā kua mōhiotia taua puke ko Puke Karoro. Kātahi a Kahungunu ka haere ki te ruku. Kikī ana ngā ipu ki te pāua hei toha mā ngā tāngata katoa o te pā. Nō tōna pueanga ake i tana ruku whakamutunga, kua piri katoa te pāua ki tōna uma. Mīharo ana te iwi.

Kātahi ka whakatika a Kahungunu ki te whakaara raruraru i waenganui i a Tamatakutai rāua ko Rongomaiwahine. Ka kainga e ia te puku pāua, ka haere huna ki te moenga o te tokorua rā patero ai. Ka oho te tokorua rā ka tautohetohe rāua ki a rāua anō.

Aoake i te ata ka haere a Kahungunu rāua ko Tamatakutai ki te reti waka. Ko Kahungunu te kaiurungi; ka taupokina e ia te waka i tētahi ngaru nui. Kīhai a Tamatakutai i mōhio ki te kauhoe, ka toremi.

Nāwai, ka moe a Rongomaiwahine ki a Kahungunu. Ko tō rāua pā matua ko Maunga-a-Kāhia (Maungakāhia), nā Kahungunu i hanga. Tokorima ā rāua tamariki; tokotoru ngā tama, a Kahukuranui rātou ko Tamatea-kōtā, ko Māhakinui; tokorua ngā tamāhine, ko Rongomaipapa rāua ko Tauheikurī.

Nā te nui o te mana o Rongomaiwahine, ka mau tonu te iwi o Ngāti Rongomaiwahine ki tō rātou ake tuakiri. Ko ētahi o ngā uri mōhiotia ai nō Ngāti Rongomaiwahine rāua ko Ngāti Kahungunu, engari ko ngā uri heke tika iho i ana tamāhine tōmua ka kī nō Ngāti Rongomaiwahine taketake rātou.


Natural resources and land use

Ngā kai o te rohe

He nui ngā tauranga ika o Ngāti Rongomaiwahine. Nui ana te kai ki ngā ākau – hei ngā marama tika kua mahia te karengo. He nui ngā mahinga mātaitai pēnei i te pipi, te tuangi me te tuatua; kainga ai e Ngāti Rongomaiwahine te kiko tohorā. Hopukina ai ngā īnanga ki ngā awa me ngā tuna ki ngā kōawa. I ōna rā i kākahutia katoatia te kūrae ki te ngahere, ka mutu he nui ngā kai o roto. He kai nui te aruhe ki te iwi o Ngāti Rongomaiwahine. He pai tēnei takiwā mō te whakatipu kūmara.

Te rākau karaka

E kī ana te kōrero i mauria mai te karaka ki Aotearoa mā runga i a Kurahaupō, i ū mai ki Tawapata i Te Māhia. He kai nui ki te Māori te hua o te karaka (Corynocarpus laevigata). Kainga ai te kiko o te hua o te karaka. Hāunga a roto rawa, ka mate te tangata ka kai mata i te kākano; kia āta mahia rā anōtia te kākano kātahi anō ka pai ki te kai.

Te patu tohorā

Ko ētahi o ngā teihana patu tohorā tuatahi ki Aotearoa i tū ki Te Māhia. Nō te tau 1837 whakatūria ai e ngā tuakana, teina Ward he teihana patu tohorā ki Waikokopu. Ko te kūrae te wāhi tino kitea ai te nui o te tohorā. I te tau 1845 e 26 ngā parāoa i patua i te teihana a Kāpene Ellis i Kinikini.

He rite te rongonui o ngā teihana patu tohorā o Te Māhia ki ērā o te Pēwhairangi mō te takahi a ngā tāngata i te ture.

I ngā Māori o Te Māhia ō rātou ake waka patu tohorā. Ka tae mai te wā, ka katia ngā teihana Pākehā nā te iti o ngā tohorā; hāunga tērā ka whai tohorā tonu ngā Māori.

Ngāti Rongomaiwahine i ēnei rā

Nō ngā rā tata kua taha ake kua whai oranga ētahi o ngā uri o Ngāti Rongomaiwahine i ngā mahi hī ika, koura hoki. Kei te pito tonga o te kūrae, ko ‘Onenui’, te teihana whakamōmona hipi, kau o ngā uri whakaheke o ngā tamariki a Rongomaiwahine.

E mōhiotia whānuitia ana a Te Māhia mō te mahana o ngā rangi, mō ōna tuaone, mō te hī ika me ngā wāhi reti ngaru. Tokomaha ngā tāngata o te iwi o Rongomaiwahine kua whakatū waka kaipakihi ka pā ki runga ki ēnei āhuatanga. Ko te Poari Whakahaere o Te Whānau o Rongomaiwahine te rūnanga o te iwi; ka tū rātou mō te iwi i runga i ngā take whakarato hauora me ngā take whānui.


Significant places

Ko ngā marae matua o Ngāti Rongomaiwahine ko Tuahuru, Te Rakato, Ruawharo, Māhanga, Kaiuku.

Te Ikawhenua, ko Te Pakake-a-Ruawharo rānei

Ko tēnei te wāhi ka karangatia ai ngā tohora kia whakatata ki uta, mā roto rawa o te awa, kia tae ki tētahi toka ko tōna hanga anō he tohorā. He puna kei te tipuaki o te toka, ko te Puna a Tinirau te ingoa. I konei ka ruia e Ruawharo he one i kawea mai ai i Hawaiki.

Te Ara a Paikea

He wāhi tapu te ara a Paikea, e rite ana tōna hanga ki te tohorā.

Taupiri

He maunga whakahī, he maunga tapu tēnei kei te taha uru o Te Māhia. Ko te tangi o te hau ka ngoio mā tētahi kōhao kei tōna tihi e rite ana ki te tangi o te tohorā.

Te whenua rāhui o Koroneihana ki Whangawehi

Kei te whenua rāhui neitētahi toka hōpuapua; nō te tau 1842 whakamahia ai e Ātirīkona Wiremu Wiremu te toka hōpuapua nei hei ipu whakairiiri i ngā Māori e 245 te tokomaha. Nā te whakaawe a te whakapono Karaitiana te take kāore i whakairohia ētahi o ngā whare i te rohe.

Kirihaehae

Ko te tapuwae o Rongokako kua mau ki konei. Ko Rongokako te tama a Tamatea-mai-tawhiti (Tamatea-arikinui), te rangatira o te waka Tākitimu. I a ia ka whakataetae kia riro a Muriwhenua hei wahine māna, ka mawhiti nui a Rongokako, atu i Kahuranaki i te rohe o Heretaunga ki Kirihaehae i Te Māhia, tau atu ai ki Te Tapuwae o Rongokako e pātata atu ana ki Whāngārā. Ka kitea ōna tapuwae kei ngā wāhi nei.

Te Wai Whakaata a Tūtāmure

He nui ngā kōrero e pā ana ki te hōpua wai nei kei te ākau kei raro o te pā o Maungakāhia. Ko Tūtāmure rāua ko tana teina a Tama Taipūnoa nō te iwi o Te Whakatōhea kei te pito rāwhiti o Te Moana-a-Toitehuatahi. I tā rāua ranaki i te mate o tā rāua tuahine a Tāneroa, ka whakapae te tokorua nei i rere te kaikōhuru ki te pā o Maungakāhia. I tēnei ka whakaekea a Maungakāhia, te pā o Kahungunu. Nā Tauheikurī, te tamāhine pōtiki rawa a Rongomaiwahine rāua ko Kahungunu, i ora ai tōna matua me te iwi, i tana whakaaetanga kia moe ia ki a Tūtāmure. Ka arahina a Tauheikurī ki te puni o Tūtāmure rāua ko Tama Taipūnoa kia tūtaki ki te tokorua rā. Nā tana kore mōhio ko wai a wai, ka tohungia e ia ko te teina, te mea pūrotu, a Tama Taipūnoa. Ahakoa i tutea e Tama Taipūnoa te kōtiro rā kia aro ki tōna tuakana ki a Tūtāmure, ka tahuri mai anō a ia ki a Tama Taipūnoa. I tēnei ka matika a Tūtāmure ka haere ki te wai ataata kia kite ai ia i tōna āhua; nō tana kitenga atu ka whakaae ia, ehara, he pūrotu ake tana teina a Tama Taipūnoa i a ia, nā reira me riro kē e te teina a Tauheikurī hei wahine māna.

Te pā o Kaiuku

Ko te ingoa tūturu o tēnei pā ko Okurarenga. I te tau 1832 ka whakaekengia te pā nei e te kāhui taua mau pū, o Ngāti Raukawa, o Ngāti Tūwharetoa, o Waikato, o Te Arawa, o Tūhoe. Ka hipa te toru marama e awhitia ana te pā, kua pau katoa ngā kai. Ka tahuri ngā tāngata ki te ngote uku hei kai. Nā reira tapaina ai taua wāhi ko Kaiuku.


Facts and figures

Ngā tuakiritanga ā-iwi

I ngā tatauranga o Aotearoa mai i te tau 1991 ka pātaihia ngā tāngata Māori nō tēhea iwi rātou.

Kei raro ko ngā nama e whakaatu ana tokohia ngā tāngata nō Ngāti Rongomaiwahine (e whai pānga ana rānei ki ētahi atu iwi hoki). Kei raro anō whakaatuhia ai ngā iwi o ngā rohe nunui i te tatauranga o te tau 2013.

  • tatauranga o 2001: 2,322
  • tatauranga o 2006: 4,254
  • tatauranga o 2013: 4,473

Ngā rohe nunui

  • Te Matau-a-Māui: 1,578
  • Te Whanganui-a-Tara: 570

 


Hononga, rauemi nō waho

More suggestions and sources


How to cite this page: Mere Whaanga, 'Ngāti Rongomaiwahine', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-rongomaiwahine/print (accessed 14 May 2024)

He kōrero nā Mere Whaanga, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005, updated 10 o Pēpuere 2015