Te raupatu whenua
E kōrero ana te tipuna a Tamatearehe o Ngāti Awa mō tōna ake iwi i tana kōrero:
Kei runga te kōrero, kei raro te rahurahu.
Ko te tikanga o tēnei pepeha, ka kōrero te tangata i tētahi kōrero, engari ko ōna whakaaro kei wāhi kē. Ahakoa te hipa o te wā, ka whai tikanga taua kōrero i te taenga o te Pākehā.
I ngā tau pokapu o te rau tau 1800 i te pai katoa ngā whakawhitiwhitinga tuatahitanga ki waenganui i a Ngāti Awa me te Pākehā. Heoi, nā te hiahia o ngā tāngata whai i ngā whenua o te Māori me te tohe o te iwi ki te pupuri ki tō rātou rangatiratanga, taro ake ka tutū te puehu ki waenganui i a Ngāti Awa me te kāwanatanga. Nō te tau 1866, i runga i ngā whakapae mō te ‘whakakeke’ me te kōhuru o Hēmi Te Mautaranui (he kanohi mō te Karauna, nō Ngāti Awa me Ngāi Tūhoe), ka whakawhiua a Ngāti Awa me ngā iwi o Mataatua, ka raupatuhia ō rātou whenua. Nō te tau 1999 ka whakaae Te Rōpu Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i tūkinotia te iwi, i murua āna me ōna whenua e 100,000 heketea te rahi.
Nā Hāmiora Tumutara Pio, tētahi rangatira, tohunga nō Ngāti Awa, ngā rongo kino o te raupatu whenua i whakamārama pēnei,:
Koia tēnei; ko te toroa noho au,
E tangi ana ki tōna kāinga, e mihi ana.
Ngā tāngata nui
Tokomaha ngā rangatira o Ngāti Awa i whakaputa ō ratou mana i te rau tau 1800. He rangatira, he tohunga whakairo a Apanui Te Hāmaiwaho. Nāna i ako tana tama a Wēpiha Apanui. Ka tū a Wēpiha hei rangatira nui o te iwi, ka whai wāhi nui ia ki ngā mahi whakahirahira o te iwi.
Ko Te Rangitūkehu Hātua te rangatira o Te Pahipoto, tētahi hapū nui o Ngāti Awa. Ka whānau, ka pakeke tana tamāhine a Maata Te Taiawatea hei puhi. Ka moe ia i a Te Hāroto Whakataka Riini Mānuera, te tama a tētahi rangatira o te Warahoe. Ka mate tōna matua, ka kawe e Maata āna mahi. He nui ngā wā i roto ia i Te Kōti Whenua Māori e tohe ana mō ngā take whenua o tōna iwi.
Ko Te Hura Te Taiwhakaripi te rangatira o Ngāi Te Rangihouhiri. I ōna rā, ko tēnei tētahi o ngā hapū tino kaha o Ngāti Awa. He ariki, he tumu kōrero, he tohunga a Hāmiora Tumutara Pio ki ngā tikanga a tōna iwi.
I ngā tau tōmua o te rau tau 1900, ko Te Hurinui Apanui te rangatira o te iwi; koia te mokopuna a Apanui Te Hāmaiwaho. I tōna matenga i te tau1924, ka ngaro te whare o Apanui.